ایشرداس

ايشَرْداس، يا ايسرداس، شريداس (1066- پس از 1110 ق/ 1656- 1698 م)، مورخ هندی روزگار اورنگ‌زيب و نويسندۀ فتوحات عالمگيری. آنچه از زندگانی ايشرداس در دست است، تقريباً منحصر به مطالبی است كه خود وی در تنها اثرش، فتوحات عالمگيری، به‌ويژه ديباچۀ آن آورده است. او از برهمنان قوم ناگر بود و در عهد شاهجهان ديده به جهان گشود. از روزگار جوانی تا 30 سالگی به عنوان منشی و كاتب نزد شيخ الاسلام بن عبدالوهاب كه قاضی لشكر بود، خدمت می‌كرد (نک‌ : ريو، I/ 269). وی بعدها به خدمت شجاعت خان در آمد. شجاعت خان كه از سوی عالمگير استاندار گجرات بود، او را به عنوان امين و محصل ماليات به كار گمارد (آفتاب اصغر، 458). ايشرداس از سوی شجاعت خان به سفارت نزد درگاداس (سردار راجپوتان) كه بر سر پاره‌ای مسائل با عالمگير به مخالفت برخاسته بود، رفت و نوادگان اورنگ زيب را كه نزد راجپوتان به سر می‌بردند، رهانيد و امپراتور نيز به پاس اين خدمت فرماندهی 250 سوار را به ايشرداس سپرد و دهی را تيول او كرد (همو، نيز ريو، همانجاها).
او دست‌كم تا سال چهل و دوم سلطنت اورنگ‌زيب (1109ق) زنده بوده است، زيرا در خاتمۀ كتاب خود به شرح رويداد بازگشت نوادگان اورنگ زيب در اين سال پرداخته است (نک‌ : ريو، همانجا).
شهرت ايشرداس مرهون تنها اثر فارسی او فتوحات عالمگيری است كه تأليف آن در 21 ربيع‌الاول 1143 ق/ 23 سپتامبر 1730م، به پايان رسيده است (نک‌ : سركار، 71). ايشرداس در اين اثر به نگارش خاطرات زندگی پرماجرای خود و احوال دوران سلطنت عالمگير، از زمان جلوس (1101 ق/ 1690 م)، تا سال سی و سوم سلطنت وی پرداخته است. اين اثر علاوه بر يك مقدمه و يك خاتمه، مشتمل بر 7 باب است كه هر يك را سوانح ناميده است (آفتاب اصغر، 458، 460). اين كتاب به سبب اطلاعات ارزندۀ آن دربارۀ دوران سلطنت اورنگ‌زيب از اهميت بسزايی برخوردار است (نک‌ : ريو، آفتاب اصغر، همانجاها؛ نيز EI2)؛ با اينهمه، مؤلف دربارۀ اوضاع هند شمالی دچار لغزشهايی شده است (سيدعبدالله، 64) و با آنک‌ه نويسنده كمتر به تاريخ رخدادها اشاره كرده، و نيز نامهای افراد و جاها را آشفته ضبط كرده است، می‌توان او را معتبرترين مورخ دورۀ خود به شمار آورد (سركار، همانجا).
متن فارسی فتوحات عالمگيری تاكنون چاپ نشده (دربارۀ نسخه‌های خطی آن، نک‌ : آفتاب اصغر، همانجا؛ منزوی، خطی، 6/ 4681، خطی مشترك، 10/ 617؛ ريو، I/ 269-270)، اما تسنيم احمد آن را به انگليسی ترجمه كرده است (دهلی، 1936م). سركار نيز ترجمۀ انگليسی بخشهايی از فتوحات عالمگيری را در كتاب خود «مطالعاتی دربارۀ سلطنت اورنگ زيب» (كلكته، 1933 م) آورده، و فهرستی از مطالب آن را به دست داده است (مارشال، 207).

مآخذ

آفتاب اصغر، تاريخ‌نويسی در هند و پاكستان، لاهور، 1364 ش؛
سيد عبدالله، ادبيات فارسی در ميان هندوان، ترجمۀ محمد اسلم خان، تهران، 1371 ش؛
منزوی، خطی؛
همو، خطی مشترك؛
نيز:

EI2;
Marshall, D. N., Mughals in India, London, 1985;
Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1879;
Sarkar, J. N., Romance of Historiography from Shah Alam I to Shah Alam II, Calcutta, 1982.
آفاق حامدهاشمی