ابومنصور نفوسی

اَبومَنْصورِ نَفوسی، الیاس، حاكم اباضی جبل نَفوسه در نیمۀ دوم سدۀ 3 ق. در منابع اباضی نام پدر او ذكر نشده است (نك‌ : ابوزكریا، 145؛ درجینی، 2 / 329؛ شماخی، 1 / 191) و برخی منابع غیر اباضی از او تنها با نام الیاس یا كنیۀ ابومنصور یاد كرده‌اند (نك‌ : ابن عذاری، 1 / 119؛ یعقوبی، 346)، اما برخی دیگر از این منابع (بلوی، 253؛ كندی، 222؛ ابن اثیر، 7 / 324؛ ابن خلدون، 4 / 645) نام او را الیاس بن منصور ضبط كرده‌اند كه جای تأمل است.
ابومنصور اهل تندمیره، قریه‌ای در جبل نفوسه بود (شماخی، همانجا؛ EI2). منابع اباضی روایتهایی چند در وصف جنگاوری، پرهیزگاری و عدالت دوستی ابومنصور و پای‌بندی او به سنن مذهبی آورده‌اند (نك‌ : ابوزكریا، 145-146، 148- 149؛ درجینی، 1 / 84، 86، 2 / 321، 329-331؛ شماخی، 1 / 191، 192) و در رسالۀ «ذكر اسماء بعض شیوخ الوهبیة» (همو، 2 / 227) از ابومنصور الیاس در زمرۀ شیوخ نفوسه نام برده شده است.
ابوالیقظان محمد بن افلح رستمی (د 281 ق / 894 م) پنجمین امام رستمیان تاهرت، ابومنصور را به عنوان حاكم جبل نفوسه برگزید و او این سمت را در زمان جانشین ابوالیقظان، ابوحاتم یوسف بن محمد نیز حفظ كرد (ابوزكریا، 145؛ درجینی، 1 / 84؛ قس: ابن صغیر، 47). قلمروی كه ابومنصور بر آن حكم می‌راند، تمامی منطقۀ طرابلس غرب را بجز شهر طرابلس كه تحت حاكمیت اغالبه بود، در برمی‌گرفت (EI2).
در منابع به‌طور مشخص تنها از دو واقعه به هنگام حكمرانی از او یاد شده است: نخستین واقعه زمانی رخ داد كه عباس، فرزند احمد بن طولون (حك‌ ‌254‌-270 ق) در غیاب پدرش سر به شورش برداشت و با سپاهیان و اموال بسیاری از مصر بیرون رفت. او كه قصد داشت افریقیه را تصرف كند و اغالبه را از آن منطقه براند، به ابراهیم بن محمد اغلبی نوشت كه المعتمد خلیفۀ عباسی، وی را بر افریقیه گماشته است. عباس پس از تصرف دژلِبده و شكست محمد بن قُرْهُب، حاكم اغلبی طرابلس، 43 روز شهر را محاصره كرد. مردم كه از ستمگری عباس و سپاهیانش به ستوه آمده بودند، به ابومنصور نفوسی پناه بردند و از او درخواست یاری كردند. عباس، ابومنصور را تهدید كرد و به او نوشت كه از وی اطاعت كند، اما ابومنصور كه پاسخ تحقیرآمیزی برای او نوشته بود، به یای مردم طرابلس شتافت و همراه با سپاهیانی كه ابراهیم بن احمد اغلبی به منطقه گسیل داشته بود، در نبرد با عباس، شكست سختی بر وی وارد آورد (بلوی، 253-255؛ ابن‌اثیر، همانجا؛ ابن‌عذاری، 1 / 118، 119؛ قس: شماخی، 1 / 192، كه وقایع مذكور را به نقل از ابن‌ رقیق، به اشتباه به ابوالعباس احمد بن طولون نسبت می‌دهد). گفته‌اند كه نفوسیان از غنایم این جنگ و اموال بسیاری كه از سپاهیان عباس برجای ماند، هیچ برنگرفتند (ابن عذاری، 1 / 119). این گزارش كه شماخی نیز آن را آورده است (همانجا)، پای‌بندی ابومنصور را به سنن اباضیه نشان می‌دهد (نك‌ : ﻫ د، اباضیه).
دومین واقعه كه از یك اختلاف سیاسی داخلی نشأت می‌گرفت، ریشه در اختلافات قدیم‌تر فرقه‌ای، بر مبنای ادعاهای سیاسی فرقۀ خلفیه به رهبری خلف بن سمح داشت (در مورد این فرقه، نك‌ : طعیمه، 59-61). در این زمان فرزند خلف بن سمح، تحت‌تأثیر افكار پدرش سر به شورش برداشته و مدعی جبل نفوسه بود (ابوزكریا، 146؛ درجینی، همانجا؛ باسه، 93). وی توانست حمایت قبیلۀ زواغه را كه می‌كوشیدند از قید تابعیت نفوسه رهایی یابند، به دست آورد (EI2). جنگ ابومنصور با قبیلۀ زواغه و شكست ایشان موجب شد تا پسر خلف به جِربه رود و به یكی از افراد همان قبیله پناهنده شود، اما وی با دریافت رشوه پسر خلف را به سپاهیان الیاس تسلیم كرد (ابوزكریا، 146- 149؛ درجینی، 1 / 84-86؛ شماخی، 1 / 191، 192).
این وقایع در آغاز دوران زمامداری ابوحاتم یوسف بن محمد رخ داد و در همین زمان ابومنصور نفوسی درگذشت و ابوحاتم، افلح بن عباس را جانشین وی ساخت (ابوزكریا، 149). تاریخ دقیق وفات ابومنصور به روشنی معلوم نیست، اما می‌توان زمان آن را میان سالهای 281 ق ــ كه ابوحاتم نخستین دورۀ زمامداری خود را آغاز كرد ــ و 284 ق كه افلح بن عباس حاكم جبل نفوسه بود و فرماندهی سپاه اباضی را در جنگ مانو به‌عهده داشت، تخمین زد (نك‌ : بارونی، 47، 48؛ ربشتوك، 265).

مآخذ

ابن‌اثیر، الكامل؛
ابن خلدون، العبر؛
ابن صغیر، تاریخ، به كوشش موتیلینسكی، پاریس، 1907 م؛
ابن‌عذاری، احمد، البیان المغرب، به كوشش ژ. س. كولن و لوی پرووانسال، لیدن، 1948 م؛
ابوزكریا ورجلانی، یحیی، السیرة و اخبارالائمة، به كوشش عبدالرحمن ایوب، تونس، 1405 ق / 1985 م؛
بارونی، سلیمان، مختصر تاریخ الاباضیة، تونس، 1375 ق / 1938 م؛
بلوی، عبدالله، سیرة احمد بن طولون، به كوشش محمد كردعلی، قاهره، مكتبة الثقافة الدینیة، درجینی، احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، به كوشش ابراهیم طلای، الجزایر، 1974 م؛
شماخی، احمد، السیر، به كوشش احمد سیابی، عمان، 1407 ق / 1987 م؛
طعیمه، صابر، الاباضیة عقیدةً و مذهباً، بیروت، دارالجیل؛
كندی، محمد، الولاة و القضاة، به كوشش روون گست، بیروت، 1908 م؛
یعقوبی، احمد، البلدان، لیدن، 1891 م؛
نیز:

Basset, René, «Les Sanctuaires du Djebel Nefousa», JA, 1899, vol. XIV;
EI2;
Rebstock, Ulrich, Die Ibāḍiten im Mağrib, Berien, 1983.

بخش تاریخ