ابن غازی

اِبْنِ غازی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن محمد بن محمد بن علی بن غازی عثمانی مكناسی (858- 9 جمادی‌الاول 919ق / 1454-13 ژوئيۀ 1513م)، فقيه مالكی، مورخ، اديب و عالم حساب. نسبش به بنی عثمان قبيله‌ای از كتامه در مكناسة الزيتون واقع در مغرب اقصی می‌رسد (زركلی، 5 / 336). برخی از جمله بابا تنبكتی (ص 334) تاريخ تولد او را با استناد به فهرست احمد المنجور 841ق / 1437م نوشته‌اند، ولی ابن قاضی با اشاره به نوشتۀ الروض الهتون فی اخبار مكناسة الزيتون تأليف خود ابن غازی، تولدش را در 858ق قيد كرده و می‌افزايد: اين تاريخ با تاريخ مندرج در كتاب فهرست احمد المنجور مطابقت ندارد و گويا وی از آنچه در كتاب الروض الهتون ... آمده، آگاهی نداشته است (1 / 320). ابن غازی در مكناسة الزيتون ديده به جهان گشود و در همانجا پرورش يافت و به فراگرفتن علم پرداخت (بابا تنبكتی، 333). در 891ق به فاس سفر كرد (ابن قاضی، همانجا) و در آنجا با عده‌ای از استادان خود آشنا گرديد و از دانشمندان و فقهايی مانند: نيجی، محمد بن قاسم قوری و ابی‌عبدالله صغير دانش آموخت (بابا تنبكتی، ابن قاضی، همانجاها؛ وزير سراج، 1(3) / 586). از ادريس بن يخلف بوفرحی صنهاجی ريفی كه معاصر وی بود نيز استفاده كرد (ابن قاضی، 1 / 164). سپس به مولد خود بازگشته، چندی در ميان خويشاوندان به سر برد (گنون، 1 / 218، 219). در تعبير حديث و علم رجال و شرح‌حال‌نگاری و گزارش جنگها تسلط داشت؛ در علم قرائت، تفسير، ادب، عروض، حساب و فرائض (تقسيم ارث) اطلاعات گسترده‌ای داشت. او سرآمد دانشوران روزگار خويش بود و عمر خود را در طلب علم و نوشتن و نشر آن گذرانيد. به فن تدريس آشنا بود، مجالس قرائت قرآن و تفسير تشكيل می‌داد و در ماه رمضان از صحيح بخاری حديث می‌گفت (بابا تنبكتی، همانجا). بسياری از جويندگان دانش، از مناطق دور، در مجلس درسش حاضر می‌شدند و از وی دانش می‌آموختند كه از اين ميان می‌توان علی بن محمد شريف تلمسانی، ابن عباس صغير، احمد دقون، علی بن هارون، عبدالواحد ونشريسی، عبدالرحمن بن احمد قصری فاسی، حسن بن عثمان تاملی جزولی را نام برد (ابن مريم، 259؛ بابا تنبكتی، همانجا؛ مخلوف، 276؛ ابن قاضی، 1 / 182).
ابن غازی دارای منطقی قوی، بيانی شيرين و روان، خلقی نيكو و محضری پربار بود، نزد خواص و عوام عزت و احترام داشت و سخنورترين فرد زمان خود بود (بابا تنبكتی، همانجا). ابتدا در مكناسه و پس از آن در فاس جديد مجلس وعظ و سخنرانی داشت، سپس ضمن تدريس، امامت و خطابت مسجد قرويين را نيز عهده‌دار شد (همانجا). وی برای جهاد و مراقبت و محافظت ثغور اسلامی بارها به مرابطه پرداخت و به همين منظور در اواخر عمر به قصر كُتامه [شهری در جزيرة الخضراء اندلس] رفت، در آنجا مريض شد و به فاس بازگشت و تا پايان عمر خود در همانجا توطن اختيار كرد (همانجا). ابن غازی پس از درگذشت در الكغادينِ فاس مقابل قبر استادش محمد قوری به خاك سپرده شد (ابن قاضی، 1 / 320). هم اكنون مدفن او در فاس به «باب الحمراء» شهرت دارد (كتانی، 2 / 257). يكی از شاگردان وی به نام شقرون بن ابی جمعۀ وهرانی قصيده‌ای زيبا و طولانی در رثا و سوگ او سروده است (بابا تنبكتی، 334).
اين آثار از ابن غازی به چاپ رسيده است: 1. بُغية الطلاّب فی شرح منية الحُسّاب، كه شرح منظومۀ خود ابن غازی در علم حساب است (فاس، 1317، 1319ق)؛ 2. الروض الهتون فی اخبار مكناسة الزيتون (فاس، 1326ق / 1908م). اين كتاب مهم‌ترين و سودمندترين كتاب ابن غازی است كه جزئی از آن توسط هودا به فرانسه ترجمه شده و در «مجلۀ آسيايی» چاپ شده است (EI2)؛ 3. الفهرسة المباركة، موسوم به التعلّل برسم (رسوم) الاسناد بعد انتقال اهل المنزل و الناد كه در 1399ق / 1979م به كوشش محمد زاهی در دارالبيضاء به چاپ رسيده است؛ 4. كليات فقهية علی مذهب المالكية يا كليات فی الفقه، در فاس چاپ سنگی شده است (برای آثار خطی او، نك‌ : GAL, S, I / 522, 546, II / 96, 97, 311, 338؛ كحاله، 9 / 16؛ منصور، 227؛ حجی، 22، 29، 40، 135، 184).

مآخذ

ابن قاضی، احمدبن محمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1973م؛
ابن مريم، محمدبن محمد، البستان، به كوشش محمد بن ابی شنب، الجزائر، 1326ق / 1908م؛
بابا تنبكتی، احمد بن احمد، «نيل الابتهاج»، در حاشيۀ الديباج المذهب ابن فرحون، قاهره، 1351ق؛
حجی، محمد، فهرس الخزانة العلمية الصبيحية بسلا، كويت، 1406ق؛
زركلی، اعلام؛
كتانی، محمد، فهرس الفهارس و الاثبات، فاس، 1347ق؛
كحاله، عمررضا، معجم المؤلفين، بيروت، 1957م؛
گنون، عبدالله، النبوغ المغربی فی الادب العربی، بيروت، 1395ق / 1975م؛
مخلوف، محمدبن محمد، شجرة النور الزكية، بيروت، 1349ق؛
منصور، عبدالحفيظ، فهرس المخطوطات المكتبة الاحمدية بتونس، بيروت، 1388ق؛
وزير سراج، محمد بن محمد، الحلل السندسية، تونس، 1970م؛
نيز:

EI2 ;
GAL, S.

ابوالحسن دیانت