حیدرعلی

حِیْدَرْعَلی، نام چند هنرمند ایرانی در سده‌های گوناگون که نامدارترین آنها دو نقاش از دوره‌های صفویه و قاجاریه‌اند.

الف ـ حیدرعلی

نقاش سدۀ 10 ق/ 16 م: از زندگی او آگاهی اندکی در دست است. وی پدر مظفرعلی، از نقاشان نامدار دورۀ صفوی است. با توجه به اینکه صادقی افشار، شاگرد مظفرعلی، به او نسبت تربتی داده است (ص 255-256)، و اینکه می‌دانیم وی بیشتر عمر خود را در دربار شاه طهماسب (سل‌ 930-984 ق/ 1524-1576 م) گذرانیده، بنابراین، احتمالاً حیدرعلی نیز از اهالی تربت بوده است. صادقی می‌نویسد: «[مظفرعلی] فرزند مولانا حیدرعلی خواهرزادۀ استاد بهزاد است» (همانجا)؛ این گزارش نارسا ست، زیرا این ابهام بر جا می‌ماند که نسبت خواهرزادگی مربوط به کدام یک از آنها ست. بنا به نوشتۀ پیربوداق منشی، حیدرعلی شاگرد خوب بهزاد بوده است (ص 226). باید افزود که مظفرعلی خواهرزادۀ رستمعلی (از خوش‌نویسان نام‌آور دورۀ صفوی و خواهرزادۀ بهزاد) بوده است (همانجا؛ قاضی احمد، 141).
جز چند اثر منسوب به حیدرعلی، نقاشیِ شناخته‌شده‌ای از او باقی نمانده است. این آثار عبارت‌اند از:
1. دو مجلس روبه‌رو از 8 مجلسِ نسخۀ نفیس جامی، به تاریخ 928 ق/ 1522 م، در کتـابخانۀ کاخ گلستان (تهران، شم‌ 709) که سماع درویشان و نوازندگان در باغ و روبه‌روی آن، آماده‌سازی و تدارک پذیرایی را نشان می‌دهد و در بخش بالای داخل نقاشی نوشته: «حیدرعلی خواهرزادۀ استاد بهزاد» (بیانی، 295؛ آتابای، 172)؛ این رقم در زمانی نامشخص به نقاشی افزوده شده است (رابینسن، «کاتالوگ ... »، 85).
2. قطعه‌ای نقاشی در برگی جداشده از یک مرقع که مهتر و اسبی را نشان می‌دهد، و در بالای آن «عمل استاد حیدرعلی» دیده می‌شود که افزوده به نظر می‌رسد. این قطعه اکنون در گالری فریر نگهداری می‌شود (ساکیسیان، لوحۀ 87، تصویر 156؛ راکسبره، «راهنما ... »، تصویر 4).
3. طراحی یک ماهی قزل‌آلا به همراه دو طراحی دیگر در برگی از مرقع شاه طهماسب (کتابخانۀ دانشگاه استانبول، شم‌ F.1422، گ 29b)، که در زیر طرح، رقم «عمل استاد حیدرعلی» نوشته شده است (همو، «مرقعها ... »، 206-207، تصویر 109).

ب ـ حیدرعلی

از نقاشان سدۀ 13 ق/ 19 م: او به‌سبب آنکه در برخی از آثارش «حیدرعلی بن محمداسمعیل نقاش‌باشی» رقم زده است، فرزند محمداسماعیل نقاش، فرزند آقا بابا نقاش شناخته شده است (کریم‌زاده، احوال ... ، 1/ 163-164؛ ادیب، 64). امضای او در عقدنامۀ دختر آقا نجفعلی (آقا نجف) ــ نقاش بنام این دوره ــ به سال 1271 ق/ 1855 م دیده می‌شود که او را فرزند مرحوم محمداسماعیل معرفی کرده است. با این‌همه، نام محمداسماعیل نقاش‌باشی در همان عقدنامه وجود دارد که نشان می‌دهد او در این زمان زنده بوده است؛ از این رو، یا پدر او محمد اسماعیل دیگری است و لقب نقاش‌باشی مربوط به خود او است و نه پدرش؛ و یا آنکه واژۀ مرحوم به‌اشتباه نوشته شده است. خلیلی، رابینسن و استنلی احتمال دوم را به درستی نزدیک‌تر می‌دانند (نک‌ : کریم‌زاده، «آقا ... »، 88، 90-91؛ خلیلی، 26).
از او آثاری میان سالهای 1279-1302 ق/ 1862-1885 م باقی مانده است. جز یک اثر میناکاری، تمامی کارهای او را نقاشی زیرلاکی تشکیل می‌دهد. چنان‌که نقاشیهای حیدرعلی نشان می‌دهد، آثارش به کارهای آقا نجفعلی و پیروان او نزدیک بوده (همانجا؛ نک‌ : دنبالۀ مقاله)، ولی در پرداختن نقش عرفا از رجبعلی اصفهانی نیز پیروی کرده است. در کارهای او چهره‌پردازی، شامل مجالس رزمی و بزمی با تصاویری از ناصرالدین شاه و بزرگان، عرفا و نیز چهره‌های اروپایی، تصویر جانوران، و منظره‌پردازی، همچنین تذهیب و گل و مرغ دیده می‌شود؛ در بیشتر آثارش چهره‌سازی با گل و مرغ همراه است. گاه اشعاری در وصف شاهان قاجار به قلم نستعلیق غبار نیز نوشته است که خط خوش او را نشان می‌دهد (کریم‌زاده، احوال، همانجا؛ ادیب، 124-125). حیدرعلی گاه از آثار هنرمندان پیشین نیز تقلید می‌کرده است (خلیلی، 28).

آثـار

شماری از آثارِ با رقم و تاریخ‌دار او در موزه‌ها و مجموعه‌های شخصی نگهداری می‌شوند، اما نمونه‌هایی نیز به او منسوب‌اند (نک‌ : همو، 87، تصویر 284؛ احسانی، 43، 47- 48). از آثار تاریخ‌دار او می‌توان این نمونه‌ها را نام برد:
1. قاب آینه با تصویر علی محمد خان، با تاریخ 1279 ق/ 1862 م، که در حراج ساتبی عرضه شده بود («کاتالوگ ... »، 64، شم‌ 164).
2. قلمدان با تصویر بانویی فرنگی در قاب و گل و مرغ، موزۀ تاریخ هنر ژنو، تاریخ 1280 (؟)ق/ 1863 م (رابینسن، «گنجینه ... »، 184-185، تصویر 166).
3. سر قلیان مینایی، با رقم حیدرعلی بن اسماعیل نقاش‌باشی، با تاریخ 1282 ق/ 1865 م. این یگانه‌اثر مینایی شناخته‌شده از این هنرمند است که برای یمین‌الدوله ــ احتمالاً فرزند ظل‌السلطان ــ ساخته شده است؛ این اثر را سفارش ناصرالدین شاه برای هدیۀ ازدواج یمین‌الدوله دانسته‌اند. سر قلیان مینایی نیز در حراج ساتبی عرضه شده بود («آثار ... »، 118, 119، شم‌ 207).

4. قلمدان با تصویر ناصرالدین شاه در موزۀ ملی ایران، با تاریخ 1289 ق/ 1872 م (کریم‌زاده، همانجا).
5. قلمدان با تصویر یوحنا و عرفای سده‌های گوناگون چون شاه نعمت‌الله ولی، مولانا جلال‌الدین بلخی، عطار نیشابوری، بایزید بسطامی، ابراهیم ادهم، و شیخ صفی، در مجموعۀ خلیلی به شمارۀ LAQ204 و تاریخ 1295 ق/ 1878 م (نک‌ : خلیلی، 39، تصویر 236).
6. قلمدان با تصاویر یوحنا و شاه نعمت الله ولی، با تاریخ 1297 ق/ 1880 م (کریم‌زاده، همان، 164).
7. قلمدان با نقش حضرت مریم و حضرت عیسى (ع) و ... در مجموعۀ محبوبیان، با تاریخ 1302 ق/ 1885 م (محبوبیان، شم‌ 1526).
از آثار بدون تاریخ او می‌توان قلمدان، کپی از کار «آقا زمان» ــ نقاش دورۀ زندیه ــ را در مجموعۀ خلیلی به شمارۀ LAQ451 برشمرد (نک‌ : خلیلی، 84، تصویر 282).

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست دیوانهای خطی کتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1355 ش؛ احسانی، محمدتقی، جلدها و قلمدانهای ایرانی، تهران، 1368 ش؛ ادیب برومند، عبدالعلی، هنر قلمدان، به کوشش ابوالفضل ذابح، تهران، 1366 ش؛ بیانی، مهدی، فهرست ناتمام تعدادی از کتب کتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1346 ش؛ پیربوداق منشی، جواهر الاخبار، نسخۀ خطی موجود در مرکز؛ صادقی افشار، صادق، مجمع الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1327 ش؛ قاضی احمد قمی، گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1352 ش؛ کریم‌زاده، محمدعلی، «آقا نجف‌علی نقاش‌باشی اصفهانی»، هنر و مردم، تهران، دی و بهمن 1354 ش، س 14، شم‌ 159-160؛ همو، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن، 1363 ش؛ نیز:

Catalogue of Fine Oriental Miniatures Manuscripts, Qajar Paintings and Lacquer, London, 1978;
Islamic Works of Art, London, 1993;
Khalili, N. D. et al., Lacquer of the Islamic Lands, London, 1997, vol. II;
Mahboubian, M., Treasures of Persian Art after Islam, Austin, 1970;
Robinson, B. W., A Descriptive Catalogue of the Persian Paintings in the Bodleian Library, Oxford, 1958;
id, Treasures of Islam, Singapore, 1985;
Roxburgh, D. J., «Disorderly Conduct?: F. R. Martin and the Bahram Mirza Album», Muqarnas, Leiden, 1998, vol. XV;
id, The Persian Album, 1400-1600, New Haven/ London, 2005;
Sakisian, A., La Miniature Persane du XIIe au XVIIe siècle, Paris/ Bruxelles, 1929.
فریبا افتخار