اسکافی، ابوالفضل

اِسْكافی‌، ابوالفضل‌ جعفر بن‌ محمود (د محرم‌ 268/ اوت‌ 881)، وزیر دورۀ عباسی‌. از نسبت‌ او پیداست‌ كه‌ از اسكاف‌، ناحیه‌ای‌ میان‌ بغداد و نهروان‌ (نک‌ : یاقوت‌، 1/ 252) برخاسته‌، و ظاهراً بعدها نیز در آنجا ساكن‌ بوده‌ است‌. از دو بیتی‌ كه‌ جاحظ (2/ 58) از خالد بن‌ یزید كاتب‌ (د 269ق‌)دربارۀ اسكافی‌ نقل‌ كرده‌، چنین‌ بر می‌آید كه‌ او پیش‌ از وزارت‌ نیز شغل‌ مهمی‌ داشته‌ است‌ (نک‌ : 2 EI). همچنین‌ گفته‌اند كه‌ وی‌، پیش‌ از وزارت‌ از نزدیكان‌ معتز، خلیفۀ عباسی‌ بود و از خواص‌ او به‌ شم‌ار می‌آمد (حصری‌، 2/ 873). زمانی‌ كه‌ تركان‌ با معتز بیعت‌ كردند (محرم‌ 251)، وی‌ به‌ وزارت‌ رسید (طبری‌، 9/ 287؛ مسعودی‌، 7/ 365)، ولی‌ گویا حمایت‌ تركان‌ كه‌ دربار عباسی‌ را زیر نفوذ خود داشتند، در وزارت‌ یافتن‌ او بی‌تأثیر نبوده‌ است‌ (نک‌ : صابی‌، 273؛ صفدی‌، 11/ 153).
اسكافی‌ از علم‌ و ادب‌ دبیری‌ بی‌ بهره‌ بود (ابن‌ طقطقی‌، 333-334؛ صفدی‌، همانجا) و بیشتر، از راه‌ گشاده‌ دستی‌ و اعطای‌ هدایا، دلها را با خویش‌ نرم‌ می‌داشت‌ (ابن‌ طقطقی‌، 334). همین‌ بی‌ مایگی‌ اسكافی‌، ظاهراً موجب‌ مداخلۀ آشكار تركان‌ در امور بود و خلیفه‌ كه‌ برای‌ خود نقش‌ بیشتری‌ جست‌ و جو می‌كرد، بی‌ پروایی‌ او را نسبت‌ به‌ خود، بر نمی‌تابید و اگر از بیم‌ تركان‌ نبود، او را عزل‌ می‌كرد (نک‌ : صابی‌، همانجا). اما مناسبات‌ دوستانه‌ میان‌ تركان‌ و اسكافی‌ مخالفت‌ سرسختانۀ دیگر جناح‌ سپاه‌ معتز، یعنی‌ مغربیان‌ را برانگیخت‌، چنانكه‌ سرانجام‌، میان‌ آنان‌ و تركان‌ كه‌ از وزیر حمایت‌ می‌كردند، نزاعهایی‌ به‌ وقوع‌ پیوست‌ و فتنه‌ برخاست‌. مغربیان‌ شكایت‌ نزد خلیفه‌ بردند و وی‌ موقع‌ را مناسب‌ شم‌رد و اسكافی‌ را در ربیع‌ الا¸خر 252 عزل‌ كرد و به‌ تكریت‌ فرستاد (ابن‌ طقطقی‌، صفدی‌، همانجا). با اینهمه‌، اسكافی‌ یك‌بار دیگر در پایان‌ خلافت‌ معتز به‌ وزارت‌ رسید، و با آنكه‌ معتز آشكارا می‌گفت‌ كه‌ به‌ او نیازی‌ ندارد، گروهی‌ از تركان‌ به‌ اسكاف‌ رفتند و وی‌ را در جمادی‌ الا¸خر 255 به‌ دارالخلافه‌ آوردند و وزارت‌ دادند (طبری‌، 3/ 388؛ ابن‌ طقطقی‌، 335). در این‌ دوره‌، احتمالاً مانند دورۀ پیش‌، اسكافی‌ آشكارا از سوی‌ صالح‌ بن‌ وصیف‌ كه‌ احمد بن‌ اسرائیل‌، وزیر خلیفه‌ و گروهی‌ دیگر را دستگیر كرده‌ بود و سپس‌ معتز را نیز به‌ قتل‌ آورد، حمایت‌ می‌شد (ابن‌ عبدربه‌، 5/ 124؛ ابن‌ طقطقی‌، همانجا؛ ابن‌ اثیر، 7/ 216؛ سامرایی‌، 87).
هنگامی‌ كه‌ مهتدی‌ به‌ خلافت‌ رسید، اسكافی‌ برای‌ وی‌ بیعت‌ گرفت‌ و همچنان‌ در سمت‌ وزارت‌ باقی‌ ماند (ابن‌ طقطقی‌، 337)، ولی‌ خلیفۀ جدید پس‌ از مدتی‌ او را از كار بركنار ساخت‌ و به‌ بغداد تبعید، و در آنجا زندانی‌ كرد (ذهبی‌، 12/ 537؛ صفدی‌، همانجا). دلیل‌ عزل‌ این‌ بار او، چنانكه‌ در برخی‌ مآخذ ذكر شده‌، و خاصه‌ در قطعه‌ شعری‌ هجو گونه‌ آمده‌، ظاهراً تمایلات‌ شیعی‌ او و اتهام‌ وی‌ و یارانش‌ به‌ مكاتبه‌ با علویان‌ خراسان‌ و رساندن‌ اخبار به‌ ایشان‌ بوده‌ است‌ (نک‌ : ابوالفرج‌، 20/ 67؛ صفدی‌، همانجا؛ قس‌: سامرایی‌، 86).

مآخذ

ابن‌ اثیر، الكامل‌؛
ابن‌ طقطقی‌، محمد، الفخری‌، به‌ كوشش‌ هارتویك‌ درنبورگ‌، پاریس‌، 1894م‌؛
ابن‌ عبدربه‌، احمد، العقد الفرید، به‌ كوشش‌ احمد امین‌ و دیگران‌، بیروت‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛
ابوالفرج‌ اصفهانی‌، الاغانی‌، بولاق‌، 1285ق‌؛
جاحظ، عمرو، رسائل‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1384ق‌/ 1964م‌؛
حصری‌ قیروانی‌، ابراهیم‌، زهرالآداب‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، قاهره‌، 1372ق‌/ 1953م‌؛
ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و صالح‌ سمر، بیروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛
سامرایی‌، حسام‌ قوام‌، المؤسسات‌ الاداریۀ فی‌ الدولۀ العباسیۀ، دمشق‌، 1391ق‌/ 1971م‌؛
صابی‌، محمد، الهفوات‌ النادرۀ، به‌ كوشش‌ صالح‌ اشتر، دمشق‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛
صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ كوشش‌ شكری‌ فیصل‌، ویسبادن‌، 1401ق‌/ 1981م‌؛
طبری‌، تاریخ‌؛
مسعودی‌، علی‌، مروج‌ الذهب‌، به‌ كوشش‌ باربیه‌ دمنار، پاریس‌، 1973م‌؛
یاقوت‌، بلدان‌؛
نیز:

EI2.

محمدمهدی‌ مؤذن‌ جامی‌