ارطغرل

اَرْطُغْرُل (590-680 یا 684ق/ 1194-1281 یا 1285م)، فرزند سلیمان بن قیِ الپ، پدر عثمان غازی (بنیان‌گذار سلسلۀ عثمانی). از جزئیات زندگانی و نیز تاریخ تولد و درگذشت او آگاهی دقیقی در دست نیست. برخی درگذشت او را در 680ق، در 90 سالگی (قره چلبی، 339؛ سامی، 2/ 833؛ آصاف، 2/ 28)، و برخی دیگر در 684ق (هامرپورگشتال، 1/ 58)، در 93 سالگی دانسته‌اند (ابن‌کمال، 1/ 64).
گرچه عاشق پاشازاده نسب ارطغرل را به نوح(ع) می‌رساند (ص 2-3)، ولی مسلم است که وی از تیرۀ قایی یکی از طوایف اوغوز بود که در حوالی مرو شاهجهان اقامت داشتند (قره چلبی، 338؛ نیز نک‌ : هامرپورگشتال، 1/ 43). در یورش مغولان و پس از فروپاشی خوارزمشاهیان، سلیمان پدر ارطغرل با 50 هزار نفر از ترکمانان از مرو کوچیدند و در حدود سال 621ق/ 1224م در حوالی ارزنجان، اخلاط و ارمینیه سکنى گزیدند (قره چلبی، 338-339؛ هامر پورگشتال، 1/ 43-44؛ مراد، 1/ 16-17). پس از رفع فتنۀ مغول، سلیمان خواست به مرو بازگردد، اما به روایتی هنگام گذر از فرات در نزدیکی چَعبر در 629ق/ 1232م غرق شد و در محلی که امروز به «ترک مزاری» معروف است، به خاک سپرده شد (عاشق پاشازاده، 3؛ هامر پورگشتال، 1/ 44). هویت پدر ارطغرل و غرق او در فرات در هاله‌ای از ابهام فرو رفته است. بیشتر منابع عثمانی سلیمان را پدر ارطغرل دانسته‌اند (نک‌ : اوزون چارشیلی، 1/ 120، حاشیۀ 12)، اما برخی‌ در این‌ نسب‌ تردید كرده‌، برآنند كه‌ گوندوز الپ‌، پدر ارطغرل‌ بوده‌ (نك‌ : همانجا) و كسی‌ كه‌ در فرات‌ غرق شده‌، جدّ سلجوقیان‌ ـ سلیمان‌ بن‌ قتلمش‌ ـ بوده‌ است‌ (همانجا). بعد از این‌ رویداد ارطغرل‌ و دوندار پسران‌ سلیمان‌ از رفتن منصرف شدند و همراه‌ 400 خانوار از افراد ایل‌ خود در مشرق ارزروم‌ در محل‌ سورمه‌ لی‌ چوقوری‌ واقع‌ در پاسین‌ اُواسی‌ اقامت كردند (ابن كمال‌، 1/ 43؛ فرائضجی‌زاده‌، 1/ 407؛ هامر پورگشتال‌، همانجا).
ارطغرل‌ پس‌ از مدتی‌ از آنجا نیز كوچیده‌، به‌ سمت‌ غرب‌ حركت كرد و در سر راه‌ خود در نزدیكی‌ سیواس‌ چون‌ صحنۀ نبرد میان سپاهیان‌ سلجوقی‌ و مغولان‌ را دید، به‌ هواداری‌ از سپاه‌ سلجوقی كه‌ در حال‌ شكست‌ بود، در جنگ‌ شركت‌ جست‌ و نقش‌ بسزایی در پیروزی‌ آنان‌ ایفا كرد (ابن‌ كمال‌، 1/ 44- 48). پس‌ از این رویداد كه‌ در 628ق‌ رخ‌ داد، در نزدیكی‌ انقره‌ (آنكارا) مسكن‌ گزید (همو، نیز اوزون‌چارشیلی‌، همانجاها)؛ سپس پسرش‌ صارویاتی‌ یا ساوجی‌ را با هدایایی‌ درخور به‌ قونیه‌ نزد سلطان‌ سلجوقی‌ فرستاد و از او خواست‌ محلی‌ برای‌ اقامت‌ دایمی‌ به‌ آنان‌ واگذارد (ابن‌ كمال‌، 1/ 50). سلطان‌ سلجوقی‌ نیز منطقۀ واقع‌ بین‌ قراجه‌ حصار، بیلجیك‌ و كوههای‌ طومانیچ‌ و ارمنی‌ را برای‌ ییلاق‌ و ناحیۀ سگود را به‌ عنوان‌ قشلاق‌ به‌ تیول‌ ارطغرل‌ داد (ابن‌كمال‌، همانجا؛ عاشق‌ پاشازاده‌، 4؛ هامر پورگشتال‌، 1/ 45) و او از همین‌ زمان‌ در مقام‌ سرحدداری‌ دولت‌ سلجوقی‌ برگزیده‌ شد (همو، 1/ 46؛ راسم‌، 1/ 4).
ارطغرل‌، در همان‌ اوان‌، تكفور (حاكم‌) ناحیۀ قراجه‌ حصار را در برابر دست‌اندازیهای‌ امیران‌ گرمیان‌ یاری‌ داد (ابن‌ كمال‌، 1/ 51). پس‌ از چندی‌ تكفور قراجه‌ حصار كه‌ از گسترش‌ قلمرو ارطغرل‌ هراسیده‌ بود، با او به‌ مخالفت‌ برخاست‌ و ارطغرل‌ ناگزیر از سلطان‌ علاءالدین‌ یاری‌ خواست‌. سلطان‌ نیز تقاضای‌ او را پاسخ‌ گفت و خود قراجه‌ حصار را در حصار گرفت‌ (همو، 1/ 53-56). در این میان‌ چون‌ باچوخان‌ سردار مغول‌، به‌ ناحیۀ ارگلی‌ حمله‌ور شد (همو، 1/ 55)، علاءالدین‌ نیز كار محاصره‌ را به‌ ارطغرل‌ سپرد و خود به‌ مقابلۀ باچوخان شتافت‌. سرانجام‌ ارطغرل‌ قلعۀ قراجه‌ حصار را گشود و سلطان‌ نیز او را بنواخت‌ (همو، 1/ 56 -57) و ناحیۀ سلطان‌ اونی‌ را به‌ تیول‌ وی‌ و اولادش‌ داد. خاندان‌ عثمانی‌ از همین ناحیه‌ به‌ گسترش قلمرو خود پرداختند و امپراتوری‌ قدرتمندی‌ را بنیاد نهادند (هامر پورگشتال‌، 1/ 46-47). بعد از درگذشت‌ علاءالدین‌، ارطغرل نیز گوشۀ عزلت‌ گزید (سامی‌، 2/ 832-833) و سرانجام‌ در سگود درگذشت‌ و در همانجا به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌كمال‌، 1/ 64؛ قره‌چلبی‌، 339؛ فرائضجی‌زاده‌، همانجا).
ارطغرل مردی‌ جنگاور و شجاع‌، و به‌ هنگام‌ صلح‌ مدبر و اهل‌ مدارا بود (مراد، 1/ 27). عبدالحمید دوم‌ (حك‌ 1293-1327ق‌/ 1876- 1909م‌) سلطان‌ عثمانی، برای‌ زنده‌ نگاه‌ داشتن‌ نام‌ جد خاندان‌ عثمانی فرمان‌ داد بخشی از ولایت خداوندگار (بورسه‌)، میان‌ ازمیت‌، بورسه‌ و كوتاهیه‌ را «سنجاق‌ ارطغرل‌» نامیدند (سامی‌، 2/ 833).

مآخذ

آصاف‌، یوسف‌، تاریخ‌ سلاطین‌ آل‌ عثمان‌، به‌كوشش‌ بسام‌ عبدالوهاب‌ جابی‌، دمشق‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛
ابن‌ كمال‌، تواریخ‌ آل‌ عثمان‌، به‌كوشش‌ شرف‌الدین‌ توران‌، آنكارا، 1970م‌؛
اوزون‌ چارشیلی‌، اسماعیل‌ حقی‌، تاریخ‌ عثمانی‌، ترجمۀ ایرج‌ نوبخت‌، تهران‌، انتشارات‌ كیهان‌؛
راسم‌، احمد، عثمانلی‌ تاریخی‌، استانبول‌، 1326ق‌؛
سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛
عاشق‌ پاشازاده‌، درویش‌ احمد، تاریخ‌، استانبول‌، 1332ق‌؛
فرائضجی‌زاده‌، محمدسعید، گلشن‌ معارف‌، استانبول‌، 1202ق‌؛
قره‌چلبی‌، عبدالعزیز، روضة الابرار المبین‌ بحقایق‌ الاخبار، بولاق‌، 1248ق‌؛
مراد، محمد، تاریخ ابوالفاروق‌، به‌كوشش‌ طه‌زاده‌ عمر فاروق‌، استانبول‌ 1325ق‌؛
هامرپورگشتال‌، یوزف‌، تاریخ‌ امپراتوری‌ عثمانی‌، ترجمۀ میرزا زكی‌علی‌آبادی‌، به كوشش جمشید كیانفر، تهران، 1367ش‌.

علی‌اكبر دیانت‌