خاتونیه

خاتونیّه، نام چند مدرسه، مسجد و خانقاه که پس از سدۀ 6 ق/ 12 م در سرزمین شام ساخته شد.

1. مدرسۀ خاتونیۀ برانیه

این مدرسه در دورۀ سلجوقیان و بـه دست صفـوة‌الملک زمـرد خاتـون همسر تـاج‌الملوک بـوری، فرمانروای سلسلۀ اتابکان دمشق (522- 526 ق)، مادر شمس‌الدین اسماعیل و شهاب‌الدین محمود ساخته شد (شهابی، 2/ 180؛ نعیمی، 1/ 503). زمردخاتون از بانوان بسیار با نفوذ شام‌ بود و چندان قدرت داشت که فرزند خود شمس‌الملوک اسماعیل را از میان برداشت و پسر دیگرش شهاب‌الدین را به حکومت نشاند (ابن‌عماد، 4/ 178).
مدرسۀ خاتونیه در 526 ق/ 1132 م یعنی در آغاز حکومت شمس‌الملوک ساخته شد و گویا زمرد خاتون همۀ همت خویش را در ساختن این مدرسه به کار گرفت، زیرا این مدرسه را یکی از شگفتیهای آن زمان دانسته‌اند (بدری، 77؛ بدران، 167). مدرسۀ خاتونیه در بالاترین نقطۀ جنوبی شهر دمشق و در منطقه‌ای موسوم به تل‌الثعالب در نزدیکی روستایی که به صنعاء دمشق مشهور بود، قرار داشت و پنجره‌های آن به سوی مناظر زیبای اطراف دمشق گشوده می‌شد (ابن‌کثیر، 12/ 245؛ یاقوت، 3/ 249؛ نعیمی، 1/ 502؛ بدران، 180). گفته‌اند نهر بانیاس از درون حیاط، و نهر قنوات از مقابل این مدرسه می‌گذشت و در عمارت آن سنگهای مرمر بی‌نظیر به کار رفته بود (بدری، بدران، همانجاها).
زمرد خاتون که از راویان حدیث به شمار می‌رفت و به قرائت و استنساخ قرآن هم اشتغال داشت (ابن‌عماد، همانجا؛ ذهبی، العبر، 4/ 162)، این مدرسه را به تحصیل پیروان ابوحنیفه اختصاص داده بود (ابوشامه، 1/ 122) و گویا در آن روزگار از بزرگ‌ترین مدارس حنفیان به‌شمار می‌رفت (همانجا). چند تن از فقیهان مشهور، ازجمله شمس‌الدین حریری و ابوبکر سمرقندی از استادان خاتونیه بوده‌اند (نعیمی، 1/ 368؛ ابن‌عدیم، 10/ 4341؛ ابن‌طولون، قضاة ... ، 193).
چون عماد‌الدین زنگی شهر حمص را در 532 ق گرفت، زمرد خاتون به همسری او درآمد و تا هنگام مرگ عمادالدین در 541 ق/ 1146 م با وی زندگی کرد. سپس به زیارت کعبه رفت و در مکه یا مدینه مجاور شد و با آنکه در نهایت تنگ‌دستی به سر می‌برد، هرگز به آنچه قبلاً وقف کرده بود دست نبرد و در 557 ق/ 1162 م در نهایت نیازمندی درگذشت (ابن‌کثیر، 12/ 212؛ نعیمی، همانجا).
مدرسۀ خاتونیه تا حدود 4 قرن پس از وی به حیات خود ادامه داد (دهمان، 81، حاشیۀ 1) و ظاهراً آخرین آثار آن در اوایل دورۀ عثمانی از میان رفت. در مآخذ تاریخی گاهی از مسجدی در دمشق با عنوان مسجد خاتونیه نام برده، و آن را به زمرد خاتون نسبت داده‌اند. از این مسجد نشانی در دست نیست؛ اما به نظر می‌رسد یا در کنار مدرسه قرار داشته (نک‌ : شهابی، همانجا) و یا هر دو یکی بوده‌اند، زیرا گاه از آن به عنوان مدرسه و گاه مسجد نام برده‌اند (ذهبی، العبر، 4/ 131؛ نعیمی، 1/ 502؛ ابن‌عدیم، ابوشامه، همانجاها؛ ابن‌طولون، القلائد ... ، 1/ 107؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، 2/ 190).

2. مدرسه و خانقاه خاتونیه

این مدرسه که از آثار دورۀ ایوبیان به شمار می‌رود (شهابی، 1/ 247)، توسط عصمت‌الدین دختر زیبا و نیک‌سیرت و پرهیزکار معین‌الدین اُنَر حاکم دمشق و سپهسالار شام به روزگار نورالدین زنگی ساخته شد (ابن‌کثیر، 12/ 317، 339). عصمت‌الدین نخست همسر نورالدین زنگی بود (همانجا؛ علبی، 186) و پس از مرگ او توسط برادر خود سعدالدین به ازدواج صلاح‌الدین ایوبی درآمد؛ و سعدالدین هم با ربیعه خاتون خواهر صلاح‌الدین ایوبی ازدواج کرد (ابن‌کثیر، 12/ 259؛ نعیمی، 1/ 507). این دو بانو هر یک مدرسه‌ای در دمشق بنیان نهادند که به نام خود آنها شهرت یافت (همانجاها).
ویژگیهای ظاهری و معنوی عصمت‌الدین وی را نزد نورالدین همسر نخستینش و سپس نزد صلاح‌الدین محبوب ساخته بود و این محبوبیت برای عصمت‌الدین احترام و نفاذ رأی ایجاد کرد که در سایۀ آن توانست املاک و داراییهای بسیاری را وقف آرزوهای نیک خـویش سازد (ابـن‌کثیر، 12/ 279؛ نعیمـی، 1/ 508 بب‌ ‌). وی در حدود 570 ق/ 1174 م مدرسه‌ای در محلۀ حجرالذهب دمشق در نزدیکی حمام چرکسی (ابوشامه، 3/ 243)، و یا چنان‌که برخی گفته‌اند در کنار بیمارستان، بنا کرد که به مدرسۀ خاتونیه یا خاتونیۀ جوانیه یا عصمتیه شهرت یافت (شهابی، 2/ 181) و استادان بسیاری ازجمله تقی‌الدین شهرزوری از فقیهان شافعی و مسعود بن شجاع حنفی در آن تدریس کردند (ابن‌طولون، همان، 2/ 472؛ ابن‌کثیر، 13/ 128).
عصمت‌الدین خانقاهی برای صوفیان نیز احداث کرد و این خانقاه که به خانقاه خاتون یا خاتونیه شهرت یافت، در حومۀ دمشق، در جایی موسوم به باب‌النصر ساخته شد (نعیمی، 2/ 144؛ ابوشامه، همانجا؛ ابن‌حجر، 2/ 113، 5/ 312).
عصمت‌الدین موقوفۀ بسیاری را به این مدرسه و خانقاه اختصاص داد و شاید همین امر موجب شد تا این مدرسه تا چندین سده پس از وی به حیات خود ادامه دهد (ابن‌طولون، همان، 1/ 109؛ ابن‌ تغری بردی، 6 / 99).
بنا به گفتۀ شهابی ساختمان این مدرسه در 1945 م ویران شد (1/ 247).

3. مدرسۀ ربیعه خاتون یا مدرسۀ صاحبیه

این مدرسه را ربیعه خاتون خواهر صلاح‌الدین ایوبی و همسر سعدالدین انر که به بانوی شام شهرت داشت، بر دامنۀ کوه تاسیون بنا کرد. مدرسۀ ربیعه خاتون به حنبلیان اختصاص داشت و گویا یکی از زیباترین مدارس آنان به شمار می‌رفت (شمیسانی، 208- 209).
از عبدالرحمان بن نجم بن عبدالوهاب حنبلی و ناصح‌الدین حنبلی در شمار استادان این مدرسه نام برده‌اند (ابن تغری بردی، 6 / 297؛ ابن‌شداد، 257). ربیعه خاتون این مدرسه را به تشویق بانویی به نام امة اللطیف معروف به عالمه که از خدمتکاران وی بود، بنا کرد (نعیمی، 2/ 80، 82؛ ابن‌مفلح، 2/ 114؛ ابن تغری بردی، همانجا؛ ابن‌کثیر، 13/ 170). امة اللطیف که وی را زنی عالمه و پرهیزکار توصیف کرده‌اند، خود نیز بانی مدرسه‌ای بر کوه قاسیون بود که به نام وی مدرسۀ عالمه شهرت یافت (نعیمی، 2/ 80). ربیعه خاتون چون در 80‌ سالگی درگذشت و در مدرسۀ ربیعه خاتون به خاک سپرده شد (ذهبی، معرفة ... ، 2/ 635؛ ابن‌خلکان، 4/ 120، 121).
به گفتۀ کردعلی امروزه در محل مدرسۀ ربیعه خاتون مدرسۀ ابتدایی پسرانه دایر است (5/ 97).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299 ق/ 1882 م؛
ابن تغری بردی، النجوم؛
ابن‌حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، 1393- 1396 ق/ 1973- 1976 م؛
ابن‌خلکان، وفیات؛
ابن‌شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش سامی دهان، دمشق، 1982 م؛
ابن‌طولون، محمد، قضاة دمشق، به کوشش صلاح‌ الدین منجد، دمشق، 1956 م؛
همو، القلائد الجوهریة، به کوشش محمد احمد دهمان، دمشق، 1980 م؛
ابن‌عدیم، عمر، بغیة‌ الطلب، به کوشش سهیل زکار، بیروت، 1988 م؛
ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، دارالکتب العلمیه؛
ابن‌کثیر، البدایة؛
ابن‌مفلح، ابراهیم، المقصد الارشد، به کوشش عبدالرحمان بن سلیمان، عثیمین، ریاض، 1990 م؛
ابوشامه، عبدالرحمان، کتاب الروضتین، بیروت، 1997 م؛
بدران، عبدالقادر، منامة الاطلال و مسامرة الخیال، دمشق، المکتب الاسلامی؛
بدری، عبدالله، نزهة الانام فی محاسن الشام، قاهره، 1341 ق؛
دهمان، محمد احمد، تعلیقات بر اعلام الورى از ابن طولون، دمشق، 1404 ق/ 1984 م؛
ذهبی، محمد، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، 1984 م؛
همو، معرفة القراء الکبار، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، 1404 ق؛
شمسیانی، حسن، مدارس دمشق فی العصر الایوبی، بیروت، 1983 م؛
شهابی، قتیبه، معجم دمشق التاریخی، دمشق، 1999 م؛
علبی، اکرم حسن، خطط دمشق، دمشق، 1410 ق/ 1989 م؛
کردعلی، محمد، خطط الشام، بیروت، 1391 ق/ 1971 م؛
نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش جعفر حسنی، بیروت، 1988 م؛
یاقوت، معجم البلدان، بیروت، 1388 ق.

محمد سیدی