اَدیبِ طوسی، محمدامین (1283-1361ش/ 1904-1982م)، شاعر، نویسنده و محقق معاصر، فرزند شیخ محمدحسین گیلانی (تنكابنی) از علمای دینی. وی در مشهد زاده شد و مقدمات فقه و ادب را چون صرف و نحو، معانی و بیان و منطق نزد پدر و ادیب نیشابوری فرا گرفت (صدرهاشمی، 4/ 181؛ هدایت، 85). آنگاه به سبزوار رفت و در محضر افتخارالحكما، شاگرد ملاهادی سبزواری، حكمت و فلسفه آموخت. ادیب افزون بر تحصیل علوم قدیم، تحصیلات دانشگاهی را نیز به پایان رسانید. در 1342ق/ 1924م به منظور تكمیل دانش به بغداد سفر كرد و 3 سال در آنجا به تحصیل زبان عربی و انگلیسی، و نیز تدریس ادبیات فارسی پرداخت (طاووسی، 6؛ مشار، 1/ 685 -686؛ حقیقت، 38؛ اسحاق، 2/ 46). ادیب به زبانهای انگلیسی، اردو، عربی و تركی تسلط داشت و نزد هرتسفلد، ویلسن و مستشرقان دیگر به تحصیل سانسكریت، پهلوی، عبری و كلدانی پرداخته بود (صدرهاشمی، همانجا). ادیب از 1304 تا 1307ش به بیشتر شهرهای ایران و نیز كشورهای مختلف از جمله هندوستان، عربستان، مصر و تركیه سفر كرد (برقعی، 1/ 230؛ وحید دستگردی، 154) و خود در قصیدۀ «خانه بهدوش» به این سفرها اشاره كرده است (ص 17- 18). پس از مراجعت به ایران به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و به تدریس در مدارس مشهد، تهران و یزد اشتغال ورزید و سپس سالیان دراز در تبریز زیست و در دانشكدۀ ادبیات دانشگاه این شهر به تدریس پرداخت، تا بازنشسته شد (مشار، اسحاق، هدایت، همانجاها). وی مدتی مدیریت نشریۀ دانشكدۀ ادبیات تبریز، و نیز سردبیری مجلۀ ماهتاب را ــ كه در سالهای 1316-1317ش در تبریز منتشر میشد - برعهده داشت (سودبخش، 617؛ فهرست...، 1/ 130؛ صدرهاشمی، همانجا). ادیب طوسی پس از بازنشستگی به تهران آمد و همانجا درگذشت (افشار، 13/ 198؛ برقعی، همانجا). ادیب به سبك خراسانی شعر میسرود (پروین گنابادی، 516؛ طاووسی، 7). بیشتر اشعار وی در قالب غزل و قصیده است، اما مثنوی، دو بیتی، تركیب بند و رباعی نیز در دیوان او بهچشم میخورد. شعر ادیب بسیار ساده و بیپیرایه است، با این حال وی در اشعار خود از استعاره، تشبیه، انواع صنایع بدیعی نظیر جناس و طباق استفادۀ فراوان كرده است (نك : ص 122، 148، 149، 174، جم) . ادیب علاوه بر شعر كلاسیك، شعر نو نیز میسرود (نك : ص 365- 378).
آثار
آثار فراوانی در زمینههای مختلف ادبی، تاریخی و جز آنها از ادیب بر جای مانده است. مهمترین موضوعهایی كه دربارۀ آنها به نگارش و تحقیق پرداخته، عبارتند از:
الف - گردآوری واژهنامه و فرهنگ فارسی
1. ذیلی بر برهان قاطع یا فرهنگ لغات بازیافته، تبریز، 1345ش؛ 2. فرهنگ لغات ادبی، تبریز، 1345-1346ش.
ب - تاریخ
1. تاریخ دینی ایران قدیم، در 22 مجلد كه جلد اول آن در تهران چاپ شده است؛ 2. تخت سلیمان (رسالهای در ایران باستان)، تهران.
ج - دستور زبان فارسی
دستور نوین زبان، تهران، 1312ش.
د - تحقیق در متون ادبی و شرح و تلخیص آثار دیگران
1. شرح تهذیب المنطق سعدالدین تفتازانی؛ 2. تلخیص مثنوی؛ 3. نقد الادب، گزیدهای از ادبیات عرب كه در بغداد به چاپ رسیده است.
ه - داستان و رمان
1. انتقام عشق، تبریز، 1317 و 1319ش؛ 2. جوكی در جنگل؛ 3. دخمههای سیاه یا كلبۀ بدبختان، تبریز، 1320ش؛ 4. درویش گمنام؛ 5. شبح مخوف؛ 6. مرد عجیب .