بهگوان داس هندی

بَهَگْوانْ داسِ هِنْدی‌ (1164- پس‌ از 1220ق‌ /1751-1805م)‌، نویسنده‌ و شاعر فارسی‌سرای‌ و فارسی‌نویس‌ هندو. پدرش‌ دَلپَت‌داس‌ از قوم‌ كایسته‌، و خاستگاهش‌ استان‌ مالوه‌ بود. بهگوان‌ در صید پورسیلك‌ زاده‌ شد. اجدادش‌ در دورۀ نواب‌ برهان‌الملك‌ به‌ لكهنو مهاجرت‌ كردند و او بخش‌ اعظم‌ دوران‌ رشد و شكوفایی خود را در آنجا گذراند بهگوان‌داس‌، 41-42؛ كاكوی‌، «ج‌»).
وی‌ صرف‌ و نحو و كتابهای‌ متداول‌ فارسی‌ را نزد مولوی‌ یوسف‌ سهارَنپوری‌، و فنون‌ شعر را از میرزافاخر مكین‌ (د 241ق‌ / 826م‌) فرا گرفت‌. بهگوان‌داس‌ در ابتدا «بسمل‌» تخلص‌ می‌كرد، ولی‌ بعدها آن‌ را به «هندی‌» تغییر داد (بهگوان‌داس‌، 242؛ كاكوی‌، «الف‌»؛ نقوی‌، تذكره‌نویسی‌ ... ، 500؛ هادی‌، 236). وی‌ در جوانی‌ منصب‌ «میربحری‌» داشت‌ و در دورۀ آصف‌الدوله‌ به‌ ریاست‌ دیوان‌ راجه‌ ندهی‌سنگ‌ منصوب‌ شد و مقامی‌ به‌ عنوان‌ مسئول‌ خراج‌ و مالیات‌ در لكهنو یافت‌. پس‌ از درگذشت‌ راجه‌ به‌ خدمت‌ پترچند و سپس‌ مهاراجه‌ تیكیت‌ رای‌ (د 1215ق‌ /1800م)‌ و بعدها به‌ ریاست‌ دیوان‌ سرفرازالدوله‌ میرزا حسن‌ رضاخان‌ نایب‌ آصف‌الدوله‌ منصوب‌ شد (بهگوان‌ داس‌، 243). تاریخ‌ دقیق‌ درگذشت‌ او دانسته‌ نیست‌، و ظاهراً در حدود دهۀ سوم‌ سدۀ 13ق‌ وفات‌ یافته‌ است‌.

آثـار

1-6. دو دیوان‌ شعر فارسی‌ با عناوین‌ ذوقیه‌ و شوقیه‌؛ مثنوی‌ سلسلة المحبة، به‌ تقلید از سلسلة الذهب‌ جامی‌؛ مثنوی‌ مظهر الانوار، به‌ تقلید از مخزن‌ الاسرار نظامی‌؛ مثنوی‌ مهرضیا (بهاگوت‌)، بر وزن‌ یوسف‌ و زلیخای‌ جامی‌؛ سوانح‌ النبوات‌، شرح‌ حال‌ مختصر پیامبر (ص‌) و دوازده‌ امام (‌ع‌)، كه‌ به‌ درخواست‌ خیرات‌ علی‌ نوشته‌ شده‌ است‌ بهگوان‌ داس‌، 242-243؛ استوری‌، I /882؛ مارشال‌، 110؛ بانکیپور، VIII /155-156 ).
7. سفینۀ هندی‌،سفینۀ هندی‌، مهم‌ترین‌ اثر بهگوان‌ داس‌، و مشتمل‌ بر احوال‌ 335 تن‌ شاعر است‌ كه‌ براساس‌ نام‌ یا تخلص‌ آنان‌، به‌ ترتیب‌ حروف‌ الفبا (از «آفتاب‌ ابوالمظفر عالی‌ گوهر» تا «یكتا») تنظیم‌ شده‌ است‌ (باستانی‌، 40؛ نقوی‌، تذكره‌نویسی‌، 504-505؛ هاشمی‌، 131). این‌ تذكره‌ منبعی‌ مستند در احوال‌ 3 گروه‌ از شاعران‌ به‌شمار می‌رود: الف‌ ـ شاعران‌ معاصر نویسنده‌ كه‌ بخش‌ اعظم‌ كتاب‌ به‌ معرفی‌ آنان‌ اختصاص‌ یافته‌، اما تاریخ‌ تولد و درگذشت‌ این‌ شاعران‌ ذكر نشده‌ است‌؛ ب‌ ـ شاعران‌ پارسی‌گوی‌ كه‌ در فاصلة جلوس‌ شاه‌ عالم‌ (حك‌ 1173-1221ق‌/ 1759-1806م)‌ تا زمان‌ تألیف‌ كتاب‌ (1219 ق‌/1804 م‌) می‌زیسته‌، و شهرتی‌ داشته‌اند (بهگوان‌ داس‌، كاكوی‌، همانجاها؛ نقوی‌، «شعراء ... »، 207- 208؛ هاشمی‌، 30)؛ ج‌ ـ امیران‌ و راجه‌های‌ شاعر پیشه‌ كه‌ شعرشان‌ گویای‌ چیرگیشان‌ بر زبان‌ و ادب‌ پارسی‌ است‌ (نقوی‌، تذكره‌نویسی‌، 503-510؛ باستانی‌، 740-742).
اشعار مندرج‌ در تذكرة سفینۀ هندی‌ بیشتر به‌ سبك‌ هندی‌ است‌ و در میان‌ آنها گونه‌ای‌ ملمع‌ فارسی‌ ـ اردو موسوم‌ به‌ سبك‌ ریخته‌ نیز به‌ چشم‌ می‌خورد (نك‌ : قادری‌، 7). نثر كتاب‌ روان‌ و شیواست‌، اما گه‌گاه‌ با خطاهای‌ لفظی‌ و استعارات‌ و كنایات‌ دور از ذهن‌ آمیخته‌ است‌ (نقوی‌، باستانی‌، همانجاها). تنها یك‌ نسخه‌ از این‌ تذكره‌ در كتابخانۀ خدابخش‌ پتنه‌ موجود است‌ كه‌ در تاریخ‌ 1220 ق‌ /1805 م‌، به‌ وسیلۀ مكهن‌ لال‌ كتابت‌ شده‌ است‌. كاتب‌ این‌ نسخه‌ ظاهراً همان‌ كسی‌ است‌ كه‌ با عنوان‌ رای‌ مكهن‌ لال‌ در تذكره‌ معرفی‌ شده‌، و از مریدان‌ مؤلف‌ بوده‌ است‌ (كاكوی‌، همانجا؛ نقوی‌، همان‌، 510). احتمالاً این‌ نسخه‌ همان‌ است‌ كه‌ در پتنه‌ در 1377 ق‌ / 1958 م‌ تصحیح‌، و چاپ‌ سنگی‌ شده‌ است‌.
8. حدیقة هندی‌، تذكره‌ای‌ است‌ در معرفی‌ شاعران‌ پارسی‌گوی‌ هند از آغاز ورود اسلام‌ به‌ این‌ سرزمین‌ تا 1200ق‌ (بهگوان‌داس‌، 242؛ كاكوی‌، همانجا). نسخه‌ای‌ از این‌ تذكره‌ در مجموعۀ نسخه‌های‌ خطی‌ كتابخانۀ مرعشی‌ نجفی‌ قم‌ (شم‌ 90 نگهداری‌ می‌شود مرعشی‌، 2 /397- 398).

مآخذ

باستانی‌ پاریزی‌، محمد ابراهیم‌، «سفینۀ هندی‌»، راهنمای‌ كتاب‌، تهران‌، 1338 ش‌، شم‌ 1؛
بهگوان‌ داس‌ هندی‌، سفینۀ هندی‌، به‌ كوشش‌ محمد عطاءالرحمان‌ كاكوی‌، پتنه‌، 1377 ق‌ / 1958 م‌؛
قادری‌، حامد حسن‌، داستان‌ تاریخ‌ اردو، آگره‌، 1941م‌؛
كاكوی‌، محمد عطاءالرحمان‌، مقدمه‌ بر سفینۀ هندی‌ (نك‌ : هم‌ ، بهگوان‌داس‌)؛
مرعشی‌، خطی‌؛
نقوی‌، علیرضا، تذكره‌نویسی‌ در هند و پاكستان‌، تهران‌، 1343 ش‌؛
همو، «شعراء كی‌ تذكره‌»، تاریخ‌ ادبیات‌ مسلمانان‌ پاكستان‌ و هند، لاهور، 1972 م‌، ج‌ 5؛
هاشمی‌، محموده‌، تحول‌ نثر فارسی‌ در شبه‌قاره‌، اسلام‌آباد، 1375 ش‌؛
نیز:

Bankipore;
Hadi, N., Dictionary of Indo-Persian Literature, New Delhi, 1995;
Marshall, D. N., Mughals in India, New York /London, 1985;
Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.
مرجان‌ افشاریان‌