باباحاتم، مقبره

باباحاتَم، مَقْبَره، آرامگاهی از سده‌های 5-6ق/ 11-12م در 60 كیلومتری غرب مزار شریف در دهستان امام صاحب افغانستان. این مقبره نمونه‌ای از جریان عمومی مقبره‌سازی در شمال شرقی سرزمین ایران در قرون اولیۀ اسلامی است كه به سبك خراسانی ساخته شده است. فاصلۀ زمانی بنای آن با قدیم‌ترین مقبرۀ باقی ماندۀ جهان اسلام تقریباً 2 تا 3 سده است (نك‌ : سوردل، 298, 325؛ ملیكیان، 111, 115؛ هیلنبراند، 254).
بنا تقریباً دارای طرحی مربع شكل است كه اضلاع آن از بیرون 5/ 9 و از درون 85/ 6 متر درازا دارد. مدخل بر ضلع جنوبی درون قوسی تیزه‌دار قرار دارد (نك‌ : سوردل، 295، نیز تصویر 11b). آسیبها و ترمیمهای بنا كالبد آن را در ضلع غربی تغییر داده، و از این رو، آجرچینی دیوارهای نوسازی نشدۀ آن متمایز است. در 4 گوشۀ بنا 4 ستون توكار آجرچین با مقطع 8 ضلعی قرار داشته كه تنها ستون گوشۀ جنوب شرقی باقی است. پوشش خارجی گنبد كه مانند برخی از مقابر خراسان خودی شكل است، از میان رفته است (نك‌ : همو، 295, 299-300، نیز تصویر 11 b؛ ملیكیان، 108-109، نیز تصویر 1‌ّ).
آنچه بیشتر در خور تأمل می‌نماید، كتیبۀ عریض آجری پیرامون درگاه است كه مقداری ریختگی دارد و آن را می‌توان با نمونه‌هایی مانند مسجد هرات و جز آن مقایسه كرد. متن كتیبه، طرفین و بالای درگاه را در برمی‌گیرد و مفاد آن صاحب مدفن را معرفی می‌كند (نك‌ : سوردل، 296, 301، نیز تصویرهای 12, 13؛ ملیكیان، 113؛ هیل، تصویر 606). كتیبه تاریخ ندارد. متن آن پس از بسمله چنین خوانده شده است: هذا مشهد سالار خلیل سید ... [برّ] د الله مضجعهم و نوّر [حفرت] هم (نك‌ : سوردل، 302؛ بیوار، 148-149؛ قس: ملیكیان، 111).
در بخش خسارت دیدۀ كتیبه لفظ باباحاتم كه اكنون به مقبره اطلاق می‌گردد، دیده نمی‌شود و برای ارتباط یافتن مقبره با شخصیتی معین، هیچ گونه قرینۀ تاریخی در دست نیست. نام بابا حاتم ظاهراً به وسیلۀ مردم بر آرامگاه نهاده شده است ( ایرانیكا، III/ 291-292). ضمایر و سایر تعابیر به كار رفته در متن كتیبه، بر دفن بیش از یك فرد (سالار خلیل، مادر و مادر بزرگش؟) در آرامگاه دلالت دارد؛ اما در درستی قرائت فوق از كتیبه، تردید وجود دارد (بیوار، همانجا). كتیبۀ دیگر درگاه كه بر فراز آن قرار یافته است، به اندازۀ كتیبۀ نخست مهم شمرده نمی‌شود. این كتیبه گچ‌بری و دارای تزیین گیاهی است (نك‌ : سوردل، 302-306؛ ملیكیان، 113, 120-121).
دردرون بنا، ساقۀ گنبد، حاشیۀ طاق درگاه و طاق‌نماها و حاشیه‌هایی كه گوشه‌سازیها را از دیوار جدا كرده، كتیبه‌نگاری شده‌اند، و بر نواری كه رویه‌های نمای درونی را به دو بخش فوقانی و تحتانی تقسیم می‌كند، عبارت «الملك‌لله» یا «الملك» تكرار می‌گردد. بر قوس درگاه كلمۀ «الملك» و بر قوس طاق‌نماهای شرقی، غربی و شمالی آیاتی از قرآن كریم همه به صورت گچ‌بری نگاشته شده‌اند (سوردل، 307, 316-317، نیز تصویر 14؛ ملیكیان، 114). درون گنبد، كتیبه از سمت راست درگاه بابسمله آغاز، و به دور آن گردیده است. حروف این كتیبۀ كوفی در قسمتهای میانی ارتفاع خود متناوباً به شكل جفتْ مثلثهای متقارن در می‌آیند، یا تشكیل واحد كوچك گیاهی را می‌دهند. در پایان كتیبه «عمل محمد بن احمد بن محمود» معرف كاتب آن است (سوردل، 315، نیز تصویر 24؛ ملیكیان،111, 114-115).
به رغم آنچه در برخی پژوهشهای موجود دربارۀ كتیبۀ ساقۀ گنبد بیان شده است، سندی دال بر اینكه شواهدی چون عبارت نامتعارف «امام رب العالمین» ــ اگر درست قرائت شده بـاشد ــ فرهنگ شیعۀ 7 امامی را به ذهن متبادر سازد، در دست نیست؛ اما ویژگیهای بنا و مقایسۀ آن با دیگر آثار زمان آل شنسب مانند لشكری بازار و مناره جام آن را اثری از زمان آنان معرفی می‌كند (نك‌ : همو، 112, 115, 121؛ ایرانیكا، III/ 292؛ سوردل، 305, 318). آجرچینی مقبرۀ باباحاتم تنوعی ملایم دارد كه چگونگی آن بی‌سابقه نیست (نك‌ : همو، 299؛ ملیكیان، 109، نیز تصویر 1). نقوش متنوع گیاهی و هندسی، سكنجها و ... درون مقبره را به صورت گچ‌بری تزیین كرده‌اند. در وسط بنا قبری گچ اندود با محور اریب و مقطع عرضی جناغی وجود دارد كه ساخت بدنۀ آن احتمالاً متأخر است. تزیینات درونی مقبره هماهنگی قابل ملاحظه‌ای دارد و صرف‌نظر از نواقص مختصر، بیشتر آن فرسایش نیافته است. آرایش و پرداخت سطوح درونی مقبره آن اندازه با استخوان‌بندی سازگاری دارد كه اصیل دانسته شود، و برای لاحق شمردن آنها دلیلی در دست نیست (نك‌ : سوردل، 295-296, 308، تصویر 14؛ ملیكیان، 108, 110, 116-117). طبعاً بخشهای انتقالی چند ضلعی، واسطۀ استوار شدن گنبد بر 4 دیوار مقبره هستند، و هر یك از سكنجهایی كه بدین طریق پدید آمده‌اند، از یك طاق میانی كوچك دراحاطۀ چند طاس مزین در سطوح جانبی سكنجها تشكیل شده‌اند. هر یك از دیوارهای درونی، طاق نمایی را به ابعاد 58/ 0 و 73/ 2 و 6/ 2 متر در بر می‌گیرد كه همچون دیگر قوسهای بنا از نوع تیز متوسط است (نك‌ : سوردل، 296، نیز تصویر 14؛ ملیكیان، 110, 116-117).

سطح درون، طرفین و بالای طاق‌نماها دارای آرایۀ گیاهی و انواع گره‌های معقلی هستند كه همانند آنها در آثار تاریخی خراسان بزرگ یافت می‌شود (نك‌ : سوردل، 311، نیز تصویرهای 14, 17؛ هیل، تصویرهای 6, 7). تزیینات دیگر بخشهای بنا همچون نوارهای بالای ازاره‌ها و نیز طاسها یا سطوح جانبی سكنجها و جز آن با اشكال گیاهی اعم از نخلی و نیلوفری و نقوشی شبیه سر بزكوهی و جز آن را در بر می‌گیرد. این نقوش یادآور نمونه‌هایی است متعلق به هنر عباسی و فاطمی كه همگی در اصول و مبانی دارای منشأ مشترك ساسانی هستند. در میان اشیائی كه به تجزیه و تحلیل پژوهشگر در تبیین هویت بنا مدد می‌رساند، می‌توان به ‌هاونی مفرغی در موزۀ هنرهای تجسمی پاریس اشاره كرد كه در خراسان ساخته شده، و بر آن 7 بار كلمۀ «الملك» با نقش بزكوهی و برگهای نخل تركیب گردیده است (نك‌ : سوردل، 312-313، نیز تصویرهای 14 ff.؛ 110, 117-118, 120؛ اتینگهاوزن، 103, 187-188).

مآخذ

Bivar, A. D. H., «The Inscription of Sālār Khalīl in Afghanistan» JRAS, London, 1977, vol. II;
Ettinghausen, R. & O. Grabar, The Art and Architecture of Islam: 650-1250, Harmondsworth, 1987;
Hill, D. & O. Grabar, Islamic Architecture and its Decoration A.D. 800-1500 London, 1967;
Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh, 1994;
Iranica ;
Melikian-Chirvani, A. S., «Baba Hatem. Un Chefd’oeuvre inconnu d’epoque ghaznévide en Afghanistan», The Memorial Volume of the Vth International Congress of Iranian Art and Archaeology, ed. M. Y. Kiani & A. Tajvidi, Tehran, 1972;
Sourdel-Thomine, J., «Le Mausolée dit de Baba Hatim en Afghanistan», Revue des études islamiques, Paris, 1971, vol. XXXIX (2).
یدالله غلامی