تمبر

نویسنده (ها) : مرجان رامی

آخرین بروز رسانی : شنبه 4 آبان 1398 تاریخچه مقاله

تَمْبْر، علامت یا قطعۀ کوچک چسب‌داری که در اندازه‌ها و شکلهای گوناگون، با دندانه یا بی‌دندانه (هاجری، ۱۸) برای دریافت هزینه‌های پستی، مالیات و عوارض به کار می‌رود و دارای قیمت و در زمرۀ اوراق بهادار است (دایرة‌المعارف...). واژۀ تمبر[۱] فرانسوی ــ برگرفته از تمپانون[۲] یونانی و تیمپانوم[۳] لاتینی ــ و در لغت به معنی زنگ کوچک فلزی، اوج صدا، آواز، طنین، تمغا، تمبر، تمبرپست، منگوله یا نشانی در بالای کلاه است. در ۱۶۳۵م یکی از کارمندان پست فرانسه به نام ولایریه برای مرسولات پستی پاکت مخصوصی با علامتی ویژه ابداع کرد که بهای آن اندکی بیش از تعرفۀ پستی معمول بود (خانبابایی، ۱۹). اولین تمبر جهان در ۱۸۴۰م به پیشنهاد رونالد هیل در انگلستان به چاپ رسید. بر این تمبر که به پنی‌ سیاه معروف شد، تصویر ملکۀ ویکتوریا نقش بسته بود (نوین فرح‌بخش، ۴).

I. تمبر در جهان اسلام

نک‌ : ذیل.

II. تمبر در ایران

آشنایی ایرانیان با تمبر، به عنوان یکی از مظاهر پستِ جدید از طریق کشورهای همسایه ــ روسیه در شمـال، دولت عثمانـی در غـرب و انگلیس در جنوب ــ صورت گرفت. نخستین بار روزنامۀ وقایع اتفاقیه در ۱۲۷۴ق/ ۱۸۵۸م به نقل از یک روزنامۀ روسی، تمبر را به عنوان پولی به شکل «مهری کاغذی» که برای تسهیل در امور پستی در پستخانه‌های دولتهای فرنگ به کار گرفته شده بود، معرفی کرد (ص ۸)؛ اما آشنایی بیشتر ایرانیان با تمبر، از طریق پست کنسولگری انگلستان در جنوب کشور، به ویژه از ۱۲۸۱ق/ ۱۸۶۴م روی داد که نخستین پستخانۀ آن کشور زیرنظر ادارۀ کل پستخانۀ هند در بوشهر تأسیس شد («آشنایی...»، ۱۴؛ هاجری، ۲۶۱؛ کیا ۳۷). از سوی دیگر ایجاد تشکیلات پستی جدید در قلمرو عثمانی و استفاده از تمبر در مراسلات پستی آنجا از ۱۲۸۰ق، در آشنایی ایرانیان با تمبر بسیار مؤثر بود (عبدلی‌فرد، تاریخ... از صدارت...، ۳۰). برخی بر این باورند که اندیشۀ چاپ تمبر در ایران نخستین بار به ذهن میرزا حسین خان مشیرالدوله (سفیر ایران در دربار عثمانی) راه یافت («سیری ...»، شم‌ ۱، ص۱۶).

در ۱۲۸۲ق/ ۱۸۶۵م، هیئتی به منظور تهیۀ طرح مناسبی برای تمبر ایران، به پاریس گسیل شد (روزنامۀ دولت...، ۲؛ اعتمادالسلطنه، تاریخ...، ۳/ ۱۸۷۵، مرآة...، ۳/ ۱۴۹۱؛ عبدلی‌فرد، همان، ۴۰). طراحی فرانسوی به نام ریستر که از مأموریت این هیئت اطلاع حاصل کرده بود، نمونه‌هایی با نقش شیر و خورشید تهیه و به آنها ارائه نمود. اگر چه این نمونه‌ها را هیئت ایرانی نپذیرفتند، اما بعدها ریستر آنها را در معرض نمایش و فروش گذاشت. سرانجام با طرحی که‌ آلبرت بار[۴]، کارمند ضراب‌خانۀ پاریس، تهیه نموده بود، موافقت کردند. نمونه‌های بار طرح زیبا و ظریف شرقی از شیر و خورشیدی در میان زنجیره‌ای متشکل از ۸۶ حلقه به شکل دایره بود (دادخواه، ۱-۲؛ نوین فرح‌بخش، تمبرهای...، ۹، ۱۱؛ ژوزف، ۶؛ عبدلی‌فرد، تاریخ... تمبرهای...، ۹، ۱۶، ۱۷). بررسی طرحهای ریستر و بار که نخستین آن دو شیری خوابیده در میان یک بیضی، و دومی شیری ایستاده در میان یک یک دایره است و نیز بررسی سکه‌های شیر و خورشیدی ایران در زمان فتحعلی‌شاه، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه پیش از ۱۲۸۲ق نشان می‌دهد که نمونه‌های تمبر ایران با الهام از نقش سکه‌های شیر و خورشیدی آن زمان طراحی شده است (نک‌ : ترابی طباطبایی، ۳۰۳-۳۱۰).

سرانجام نخستین تمبر ایران معروف به سری «باقری» از روی کلیشه‌های بار، به چاپ رسید (نک‌ : تصویر ۱). بر اساس پاکت‌پستی موجود در مجموعۀ تاپلینگ موزۀ بریتانیا، تاریخ انتشار نخستین سری تمبرهای ایران، ۱۲۸۵ق/ ۱۸۶۸م است (شریفیان، «تمبرهای...»، ۶۰-۶۱؛ نوین فرح‌بخش، همان، ۲۱؛ پژمان، ۲۹۵). بر اساس این تاریخ، ایران ۲۸ سال پس از چاپ نخستین تمبر جهان، و دومین کشور آسیایی پس از دولت عثمانی، موفق به چاپ تمبر شد (همو، ۱۸۱؛ «تمبر پست»، ۱۳؛ کشاورزیان، ۵۱).

با وجود ورود تمبر به نظام پستی، استفاده از آن تا ۱۲۸۸ق که میرزا علی‌خان منشی‌حضور به ریاست چاپارخانه‌ها رسید (اعتمادالسلطنه، تاریخ...، ۳/ ۱۹۲۳)، ترتیب و قاعدۀ منظمی نداشت. وی نه تنها با وضع مقررات جدید استفاده از تمبر را تحت ضابطه درآورد ( ایران، شم‌ ۶۹، ص۱)، بلکه به وضع پست کشور نیز سروسامان بخشید (ناظم‌الاسلام، ۱/ ۱۵۸)، اما تحول اساسی در پست ایران و تبدیل آن به یک پستِ جدید در زمان ریاست گوستاو ریدرر[۵] اتریشی (۱۲۹۲ق/ ۱۸۷۵م) آغاز شد. وی علاوه بر وضع قوانین پستی (نک‌ : ایران، شم‌ ۲۷۳، ۳-۴؛ اختر، شم‌ ۲۵، ص ۳، شم‌ ۲۶، ص ۳، شم‌ ۲۷، ص ۳، شم‌ ۲۸، ص ۳، شم‌ ۳۱، ص ۳)، تمبرهای سری باقری را به سبب اشکالاتی که داشت، از گردونۀ پستی خارج، و با تغییراتی بر همان کلیشه‌های بار، تمبر جدید که به سبب برش‌دستی به سری «کاردی» معروف شد، به چاپ رساند ( تاریخچه...، ۱۷؛ دادخواه، ۱۴) به موجب نظام‌نامۀ ریدرر، دولت خسارت وارد به مرسولات پستی را برعهده گرفت که به رواج استفاده از تمبر در این دوران کمک شایانی کرد ( ایران، همانجا؛ اختر، شم‌ ۲۵، ص ۳؛ پژمان، ۲۳۵).

تصویر شاه به عنوان اصلی‌ترین نماد قدرت، دومین طرح اصلی تمبرهای دورۀ قاجاریه به شمار می‌آید. نخستین تمبر تصویری ایران، با تصویر نیم‌تنۀ ناصرالدین شاه در یک سری ۴‌ تایی، در ۱۲۹۳ق در وین به چاپ رسید و به «ناصری ۴ جور» معروف شد (علایی، ۲۶؛ ارجمند، «تاریخچه... در دوران قاجاریـه...»، ۳۱۳؛ نک‌ ‌: تصویر ۲: ناصـری چهار جور). از آن پس در غالب سریهای تمبر، نقش شاه وقت و نشانۀ شیر و خورشید (یا خورشید به تنهایی) به عنوان نمادهای قدرت همراه با هم بر یک تمبر، یا به صورت جداگانه به چاپ می‌رسید (نک‌ : نوین فرح‌بخش، راهنمای... ، ۱۹ بب‌ ‌). تنها سریهای موقتی یا تمبرهایی که مانند تمبر « مشهد» که بدون اجازۀ دولت به چاپ رسیدند، از این قاعده مستثنا هستند (پژهان، ۸۹۷- ۸۹۸؛ «تمبرهای...»، ۶).

تغییر نظام سلطنتی به مشروطه سبب جابه‌جایی نمادهای قدرت بر نقش تمبر شد. در تمبر ۵۰ قرانی «سری محمدعلی‌شاه»، نخستین‌بار نشانۀ شیر و خورشید از پایین تمبر به بالای آن منتقل شد و بالاتر از نقش شاه و تاج (نمادهای سلطنت) قرار گرفت (تصویر ۳: محمدعلی شاه قاجار). چاپ تمبرهای «شیر و خورشید مشروطه» در یک سری ۱۶ تایی بدون تصویری از شاه‌وقت در ۱۳۲۷ق در هلند به چاپ رسید (نوین فرح‌بخش، همان، ۵۰). از تمبرهای شاخص این دوره، سری ۳ تایی «تاج‌گذاری احمدشاه» است که بر آن هیچ یک از طرحهای اصلی تمبر قاجاریه (شاه و شیر و خورشید) دیده نمی‌شود. در این سری، یک تمبر با نقش تاج است و دو تمبر با تصویر تخت‌جمشید که بر صدر یکی نشان فروهر جای دارد (رامی، ۵۹-۶۸؛ تصویر ۴: تاج‌گذاری احمدشاه قاجار). در خمیر کاغذ این تمبر که نخستین تمبر یادگاری ایران است، نخستین بار ته نقش (فیلیگران) به شکل شیر به کار رفته است (نوین فرح‌بخش، همان، ۵۶؛ «سیری»، شم‌ ۱۱، ص ۱۸).

به کار نبردن ته‌نقش در تمبرهای دورۀ قاجار، تقلب را بسیار آسان نموده بود. علاوه بر این چاپ تمبرهای مکرر از کلیشه‌های المثنى، بی‌دقتی در چاپ، نبودن آمار و ارقام صحیح از تمبرهای منتشر شده، مشکل شناسایی تمبرهای اصیل از تقلبی و وجود سور‌شارژهای (مهری برای تغییر قیمت، رژیم و کاربری و نیز رسمی شدن تمبر) مکرر در اواخر این دوره، سبب دلسردی علاقه‌مندان تمبر ایران به ویژه در خارج را فراهم کرد و به ارزش و اعتبار تمبر ایران در سالهای پایانی حکومت قاجار، آسیب جدی وارد ساخت (پروانه‌فر، «کنجکاوی...»، ۱۸-۱۹؛ نک‌ : نوین فرح بخش، همان، ۵۳-۷۹). در حالی که تمبرهای این دوره با طرحهای هنرمندانۀ بسیار دقیق، رنگ‌آمیزی و صفحه‌آرایی مناسب (شیردل، ۲۸۸)، بسیار مورد توجه و علاقۀ مجموعه‌داران بیگانه بودند؛ چنان که تمبرهای شیر و خورشیدی اولیۀ‌ ایران که از زیباترین تمبرهای کلاسیک ایران و جهان به شمار می‌آیند، غالباً زینت‌بخش مجموعه‌های معروف دنیا (چون تاپلینگ) است. گرانبهاترین تمبر ایران نیز از جملۀ همین تمبرها معروف به «یکتومان برنز» است (نک‌ : شریفیان، «تمبر گرانبها...»، ۴۰). تمبرهای دورۀ قاجاریه سبک و سیاقی اروپایی داشت و از جنبۀ هنری و فن چاپ در سطحی مطلوب قرار داشت (شیردل، همانجا).

یکی از اقدامات نهضتهای انقلابی آن زمان چون نهضت مردم لار و کازرون، ستارخان، خیابانی و جنگل)، برای اعلام جدایی از حکومت مرکزی، چاپ تمبر یا سورشارژ تمبرهای موجود بود (نک‌ : نوین فرح‌بخش، همان، ۸۳-۸۶). در جنگ جهانی اول (۱۲۹۴ش/ ۱۹۱۵م) که انگلیسیها بوشهر را اشغال کردند، تمبرهای احمدشاهی با نوشتۀ «بوشهر تحت اشغال قوای انگلیس[۶]» سورشارژ شد (هدایت، ۳۴۶؛ «آشنایی»، ۱۴).

با قوت گرفتن اندیشۀ بیگانه‌ستیزی در نهضت مشروطه، چاپ تمبرهای ایران در کشورهای اروپایی (به جز ۳ سری) و نفوذ آنان در پست کشور، با اعتراض نمایندگان مجلس اول شورای ملی روبه‌رو شد (مذاکرات ..، ۳۹-۴۳؛ تمبر و تمبرشناسی، ۶۴). با گشایش چاپخانۀ مجلس در ۱۳۰۳ش، غالب تمبرها در این چاپخانه چاپ و سورشارژ شد و تنها ۵ سری در دورۀ پهلوی اول و ۶ سری در دورۀ پهلوی دوم به خارج سفارش داده شد (همانجا).

اعلام حکومت پهلوی بر روی تمبرهای مالیاتی چاپ تهران با نوشتۀ «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبان‌ماه ۱۳۰۴ش/ ۱۹۲۵م» در چاپخانۀ مجلس سورشارژ شد (نوین فرح‌بخش، همان، ۸۸). در تمبرهای رضا شاهی نقش شیر و خورشید (جز بر تمبرهای دولتی) از نقش تمبرها حذف و تنها تصویرشاه بر تمبر (به جز ۳ مورد) نقش شد (نک‌ : همان، ۸۸-۱۰۳). تمبر سری «پست هوایی» که در ۱۳۰۹ش در چاپخانۀ آنشدۀ هلند به چاپ رسید، نقش شاه در کنار طرح عقابی در حال پرواز بر فراز قلۀ دماوند (تصویر ۵: سری پست هوایی)، برندۀ زیباترین تمبر جهان گردید (همان، ۹۴؛ تاریخچه...، ۳۴؛ علایی، ۲۴؛ ارجمند، «تاریخچه... در دوران پهلوی»، ۷۴۸).

در ۱۳۱۳ش به مناسبت دهمین سال سلطنت رضا شاه تمبری در یک سری ۹ تایی به چاپ رسید. در این سری، ۸ طرح به پیشرفت و توسعۀ کشور طی سالهای حکومت رضا شاه در ابعاد مختلف و یک طرح به تخت جمشید اختصاص داشت (نوین فرح‌بخش، راهنمای، ۹۷؛ تصویر ۶: پل کارون) از این تمبر استقبال فراوانی شد («سیری...»، شم‌ ۱۶، ص ۲۵)؛ با این همه، کاهش ارزش و اعتبار تمبر ایران از اواخر دورۀ قاجار، از علاقه‌مندان به جمع‌آوری تمبر در داخل و خارج از کشور کاسته بود (پروانه‌فر، «تغییر...»، ۸، «دومیها...»، ۹).

در ۱۳۱۴ش به سبب تصمیم دولت به تغییر کلمۀ پارس به ایران، کلیۀ تمبرهای پستی موجود با عبارت «پست ایران[۷]» سورشارژ شد و از آن پس تمام تمبرها با این عبارت به چاپ رسید ( تاریخچه...، ۳۱، ۳۵؛ اسناد...، ۶۶-۶۷). از دیدگاه هنری طرحهای تمبر دورۀ پهلوی اول به سادگی گرایید، و زمینۀ تمبر ساده، و تزیینات غربی حذف و طرحها شرقی‌تر شد (شیردل، ۲۹۴).

با سقوط رضا شاه نوعی تقسیم قدرت در نظام سیاسی کشور حاکم شد. در این دوره با توجه به تأثیر رویدادها و سیاستهای حاکم بر نقش تمبرها و تنوع موضوعی آنها با افزایش شمار تمبرهای چاپ شده در هر سال، می‌توان تمبرها را برگهایی از تاریخ معاصر کشور به شمار آورد. طرح تمبرها تا ۱۳۳۵ش، متشکل از طرحهای پیشرفت و توسعه، ملی‌گرایی و طرحهایی از میراث و افتخارات گذشته بود (نوین فرح‌بخش، همان، ۱۰۵- ۱۱۸؛ نک‌ : تصویر ۷: چاه شماره ۳ البرز در قم). از ۱۳۳۴ش تمبر ایران دارای ته‌نقش تصویر شیر‌و‌خورشید شد، و در ۱۳۳۶ش عبارت «دولت‌ شاهنشاهی ایران» جایگزین آن گردید (همان، ۱۱۹، ۱۲۴)، از همین سال چاپ تمبرهای گوناگون از روابط با کشورهای دیگر (تصویر ۸: همکاری منطقه‌ای پاکستان، ایران و ترکیه) و موضوعات بین‌المللی گویای تلاش دولت برای جلب پشتوانه‌های بین‌المللی و تحکیم ارتباط با جهان غرب است (تصویر ۹: هفتۀ حقوق بشر).

از ۱۳۳۹ش به‌ویژه پس از تشکیل شورای تمبر به منظور بهبود چاپ تمبر در ۱۳۴۲ش (شیردل، ۴۶) آرایش و تزیین تمبرها با نقوش و طرحهای ایرانی نظیر بوته‌جقه، اسلیمی و گره همراه گشت (مهرپویا، ۵۳). با تأسیس شورای تمبر نقش سیاست بر طرح تمبرها پر رنگ‌تر شد (تصویرهای، ۱۰: اصلاحات ارضی، ۱۱: سال بین‌المللی زن). در دورۀ پهلوی دوم، نقش تمبر از اختصاص به تصویر شاه و خانوادۀ سلطنتی درآمد. بیشترین طرح تمبرهای این دوره به طرحهای پیشرفت و توسعه و پس از آن به گسترش ارتباطات ایران و جهان و مناسبتها و موضوعات جهانی اختصاص یافت.

در فاصلۀ سالهای ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۰ش علاوه بر تیراژ تمبرها، شمار تمبرهای منتشرشده در هر سال نیز فزونی گرفت (نک‌ : نوین فرح‌بخش، همان، ۱۰۵بب‌ ‌). تیراژ تمبرهای این دوره که از ۱۳۵۰ش به شدت افزایش یافته بود، در سالهای پایانی حکومت پهلوی به تیراژهای میلیونی رسید (همان، ۱۹۳ بب‌ ‌). در دورۀ پهلوی دوم تمبرها متنوع و زیباتر شدند و طراحان در نقش تمبرها از نقوش ایرانی و آثار معماری بهره بردند. با ورود دستگاههای پیشرفتۀ چاپ و همکاری با استادان هنر کیفیت تمبرها بهتر شد (شیردل، ۳۱۶).

پیروزی انقلاب اسلامی به یکباره نقش و طرح تمبرها را دگرگون کرد. بر نقش تمبر‌های این دوره، بر خلاف دورۀ پیش، حضور مردم و موضوعات مذهبی بسیار پر رنگ شد. نخستین سری رسمی تمبرهای جمهوری اسلامی در ۳۱ فروردین ۱۳۵۸ در ۳ طرح مختلف از تظاهرات مردم پیش از انقلاب و یک طرح نمادی از رهایی پس از پیروزی به چاپ رسید (نوین فرح‌بخش، همان، ۲۵۸؛ تصویر ۱۲: انقلاب اسلامی). در سالهای آغازین انقلاب به تمبر همچون سفیری برای بردن پیام و آرمانهای انقلابی به اقصا نقاط جهان نگاه شد و این بینش بر نقش تمبرها تأثیر بسزایی گذاشت؛ چنان‌که بیشترین طرح و نقش تمبرهای جمهوری اسلامی به نشانه‌ها، نمادها و موضوعات مربوط به انقلاب، جنگ و اسلام، و در ارتباط با سیاست روز اختصاص یافت (ریاحی وفا، ۲۰۵؛ تصویر‌های ۱۳: تسخیر سفارت آمریکا، ۱۴: ششمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، ۱۵: ولادت حضرت فاطمه(ع)، روز زن).

شورای تمبر که پس از پیروزی انقلاب دچار تغییر و تحولاتی شده بود، بر اساس مصوبۀ دولت در مرداد ۱۳۶۲ مسئولیت تمامی امور مربوط به چاپ و انتشار تمبر را عهده‌دار شد (همو، ۲۰۸-۲۱۱). در این دوره، چهرۀ‌ شخصیتهای فرهنگی و علمی بر تمبرها نقش بستند (نوین فرح‌بخش، همان، ۱۶۱-۱۶۲)، اما با آغاز جنگ ایران وعراق و طولانی شدن آن بیشترین طرح به چهرۀ روحانیون فرهیخته، مبارز یا شهید اختصاص یافت و تنها گاهی چهره‌ای ملی یا مردمی بر تمبرها نقش بست (همان، ۲۹۲-۳۱۲). مهم‌ترین تمبر چهرۀ شخصیتی دورۀ جمهوری اسلامی، تمبرهایی است که به مناسبتهای گوناگون پس از درگذشت امام خمینی (ره) از چهرۀ ایشان بر تمبرها نقش گردید که نخستین آنها با تیراژ ۱۰ میلیونی (پرتیراژ‌ترین تمبر ایران) به چاپ رسید (همان، ۳۲۸-۳۲۹؛ تصویر ۱۶: بزرگداشت حضرت آیت‌الله امام خمینی (ره)).

در این دوره گسترش فناوریهای نوین ارتباطی، بی‌توجهی به زیبایی طرحهای تمبر، نادیده‌گرفتن موضوعات جهانی، همسو نشدن با موازین نمایشگاهی فدراسیون بین‌المللی تمبرشناسی و بی‌اعتنایی به علایق مجموعه‌داران، با توجه به موضوعی شدن گردآوری تمبر و نیز شمارگان بسیار بالای آن ــ میان سالهای ۱۳۵۸ تـا ۱۳۷۰ش از ۳ تـا ۸ میلیون در نـوسان بـود ــ ضربۀ جبران‌ناپذیری به ارزش تمبرهای آن زمان ایران وارد ساخت؛ چنان که ارزش غالب تمبرهای آن دوره حتى به اندازۀ رشد تورم هم افزوده نشد. بی‌علاقگی مجموعه‌داران به جمع‌آوری تمبرهای این دوره و کاهش قابل توجه آمار مشترکان، مسئولین شورای تمبر را بر آن داشت تا از ۱۳۶۹ش از تیراژ تمبرها کاسته، به موضوع و زیبایی طرحهای تمبر توجه بیشتری مبذول نمایند ( توسعه...، ۲۱؛ نیز نک‌ : نوین فرح‌بخش، همان، ۳۳۸ بب‌ ‌). در همین سال یک سری تمبر زیبا با تیراژ جالب توجه حدود ۳۰۰ هزار تایی به مناسبت بزرگداشت فردوسی به چاپ رسید و با اقبال مجموعه‌داران روبه‌رو شد (همان، ۳۳۹-۳۴۰؛ تصویر ۱۷: کنگرۀ جهانی بزرگداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی).

طرحهای توسعه و پیشرفت بر تمبرهای پس از انقلاب که نسبت به دورۀ پیشین به شدت کاسته شده بود، از ۱۳۷۶ش با چاپ یک سری پستی با ۱۴ طرح پیشرفت و توسعه روبه افزایش گذاشت (نوین فرح بخش، همان، ۳۹۹؛ تصویر ۱۸: سری پستی پیشرفتها). از ۱۳۷۷ش سیاستهای حاکم بر طرح تمبرها تغییر یافت و به دنبال آن تیراژ تمبرها به ۴۰۰ هزار قطعه رسید. از این سال از تمبرهایی با طرحهای رسمی کاسته شد و افزون بر نقش چهره‌های علمی و ادبی و ورزشی، طرح تمبرها به زیبایی و موضوعات مورد توجه علاقه‌مندان تمبر ــ همچون گل و حیوانات که در سالهای اخیر در بلوکهای یادگاری به زیبایی به چاپ رسیده است ـ گرایش یـافت. همچنین تمبرهایی با موضـوعات جالب توجه جهانـی چاپ شد که با استقبال علاقه‌مندان تمبر روبه‌رو گردید (‌نوین‌فرح‌بخش، همان، ۴۰۹-۴۱۰؛ تصویر ۱۹: آخرین کسوف قرن بیستم).

در ۱۳۸۰ش، به دنبال طرح گفت و گوی تمدنها یک سری تمبر با همین عنوان و به دنبال آن یک سلسله تمبرهای مشترک میان ایران و برخی کشورها به چاپ رسید (نوین‌فرح‌بخش، همان، ۴۱۸، ۴۲۵-۴۴۰؛ تصویرهای ۲۰: گفت‌وگـوی تمدنها، ۲۱: تمبر مشترک ایران ـ افغانستان ـ سوریه ـ ترکیه (مولانا)). این اقـدامات و بهترشدن کیفیت تمبرها در پی پیشرفت فناوری چاپ تمبر، سبب بهبود وضعیت تمبـر در سالهای اخیـر شد (تصویر ۲۲: انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای).

در دورۀ اخیر به اشخاص حقیقی و حقوقی اجازۀ چاپ تمبرهای شخصی داده شد (تصویر ۲۳: آیت‌الله بجنوردی).

مآخذ

«آشنایی با تمبرهای بوشهر»، جام، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، ۱۳۴۹ش، س ۲، شم‌ ۱۶؛ اختر، استـانبـول، ۱۲۹۳ق، شم‌ ۲۵- ۲۸، ۳۱؛ ارجمنـد، سیروس، «تاریخچۀ تمبر ایران، ۱. در دوران قاجاریه (۱۸۶۵-۱۹۲۵م/ ۱۲۴۴-۱۳۰۴ش)»،ایـران‌شنـاسـی، ۱۳۷۵ش، شم‌ ۲؛ همـو، «تاریخچـۀ تمبـر ایـران، ۲. در دوران پهلـوی (۱۹۲۵-۱۹۷۹م/ ۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)»، همـان، شم‌ ۴؛ اسنـاد پسـت و تلگراف و تلفن در دورۀ رضا شاه، به کوشش مرضیه یزدانی،تهران، ۱۳۷۸ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، ۱۳۶۷ش؛ همو، مرآة‌البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش؛ ایران، تهران، ۱۲۸۸ق، شم‌ ۶۹، ۱۲۹۲ق، شم‌ ۲۷۳؛ پروانه‌فر، باقر، «تغییر قیمت روی تمبرهای احمدشاهی»، جام، مجلۀ مخصوص تمبر، ۱۳۴۹ش، شم‌ ۱۶؛ همو، «دومیها! مواظب باشید تمبر تقلبی نخرید»، همان، ۱۳۴۸ش، شم‌ ۲؛ همو، «کنجکاوی روی تمبرهای احمدشاهی»، همان، ۱۳۴۹ش، شم‌ ۱۶‌؛ پژمان، ح.، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران، علمی؛ پژهان، ساسان، «ایران‌شناسی در غرب»، ایران‌شناسی، ۱۳۸۰ش، شم‌ ۱۴؛ تاریخچۀ ایجاد پست و تلگراف در ایران، تهران، ۱۳۲۷ش؛ ترابی طباطبایی، جمال، سکه‌های شاهان اسلامی ایران، تبریز، ۱۳۵۰ش؛ «تمبرپست»، مجلۀ تمبر، تهران، ۱۳۳۰ش، س ۱، شم‌ ۲؛ تمبر و تمبرشناسی، بررسی نارساییها و موانع رشد و توسعۀ آنها در ایران، تهران، ۱۳۷۳ش؛ «تمبرهای کاستین در مشهد!» جام، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، مرداد ۱۳۴۸ش، شم‌ ۵؛ توسعۀ تمبر و تمبرشناسی، مرکز تحقیقات پست، تهران، ۱۳۷۹ش، گزارش شم‌ ۶۸؛ خانبابایی، ولی، پست و تلگراف و تلفن، تهران، ۱۳۷۶ش؛ دادخواه، محمد، تمبرهای اولیۀ شیر و خورشیدی ایران، تهران، ۱۳۳۹ش؛ دایرة المعارف فارسی؛ رامی، مرجان، «تمبر شیر و خورشید مشروطه...»، فصلنامۀ تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۸۶ش، س ۱۱، شم‌ ۴۴؛ روزنامۀ دولت علیۀ ایران، تهران، ۱۲۸۲ق، شم‌ ۵۷۶؛ ریاحی وفا، عباس و محمدملکی ورنامخواستی، تاریخچۀ پست، تهران، ۱۳۸۱ش؛ ژوزف، ادوارد، «تمبرهای ایران»، مجلۀ تمبر، تهران، ۱۳۳۰ش، شم‌ ۲؛ «سیری در تمبر ایران» جام، مجلۀ مخصوص تمبر، تهران، ۱۳۴۸ش، شم‌ ۱، ۱۱، ۱۳۴۹ش، شم‌ ۱۶؛ شریفیان، جلال‌الدین، «تمبر گرانبها‌ترین کاغذ جهان»، کهکشان، تهران، ۱۳۶۹ش، شم‌ ۳؛ همو «تمبرهای گمشدۀ عصر قاجار»، همان، تهران، ۱۳۷۱ش، شم‌ ۱۸؛ شیردل، افسر، بررسی تاریخی، هنری وتطبیقی تمبرهای ایران....، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، تهران، ۱۳۷۸-۱۳۷۹ش؛ عبدلی‌فرد، فریدون، تاریخ پست در ایران از صدارت امیرکبیر تا وزارت امین‌الدوله (۱۲۶۷-۱۲۹۷ق)، تهران، ۱۳۷۵ش؛ همو، تاریخ پست در ایران، تمبرهای شیر و خورشید اولیۀ ایران، تهران، ۱۳۷۸ش؛ علایی، علی‌اکبر، «تمبر و تمبرشناسی»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۴ش، شم‌ ۳۷؛ کشاورزیان، محمد، «سرگذشت تمبر»، تلاش، تهران، ۱۳۴۶ش، شم‌ ۷؛ کیا، ایرج، سیر استعمار انگلیس در ایران، تهران، ۱۳۵۸ش؛ مذاکرات مجلس، دورۀ اول تقنینیه، تهران، ۱۳۲۵ش؛ مهر پویا، جمشید، «تمبر و میراث فرهنگی»، موزه‌ها، تهران، ۱۳۷۴ش، شم‌ ۱۵؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، ۱۳۵۷ش؛ نوین فرح‌بخش، فریدون، تمبرهای اولیۀ ایران، تهران، ۱۳۷۹ش؛ همو، راهنمای تمبرهای ایران: قاجار، پهلوی، جمهوری اسلامی ایران، تهران، ۱۳۸۶ش؛ وقایع اتفاقیه، تهران، ۱۲۷۴ق، شم‌ ۳۷۵؛ هاجری، ضیاء‌الدین، تمبر، جام جهان نما، تهران ۱۳۷۵ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، ۱۳۴۴ش.

مرجان رامی