اشرف الکتاب

اَشْرَفُ الْكُتّاب، زین‌العابدین اصفهانی (د 9 شعبان 1296 ق / 29 ژوئیۀ 1879 م)، فرزند محمدتقی، خوشنویس برجستۀ قلم نسخ. وی در دورۀ محمدشاه و ناصرالدین شاه قاجار خوشنویس دربار بود و «سلطانی» رقم می‌كرد. در زمان ناصرالدین شاه ملقب به اشرف الكتاب شد. نسخ را از آقا محمود اصفهانی آموخت و روش احمد نیریزی (ه‍ م) را سرمشق خود قرار داد (نك‍ : جابری، 284؛ اعتمادالسلطنه، المآثر ... ، 212، مرآة ... ، 1 / 122، 4 / 2392؛ تحویلدار، 84؛ بیانی، 4 / 61، 65؛ فضائلی، 364، 365). اشرف الكتاب بیش از صد سال زندگی كرد و در شهر اصفهان وفات یافت. از شاگردان معروف او سیدمحمد موسوی بقا و آقامحمدعلی اصفهانی بودند.آثار او متعدد، و برخی كم نظیر است به خصوص كه از جوانی تا آخر عمر خطاطی كرده،و به قولی در سالمندی حتى خوش‌تر از زمـان شبـاب نگاشته است (نك‍ : اعتمادالسلطنه، همانجاها؛ بیانی، 4 / 61-62؛ فضائلی، 364، 365، 367؛ قدسی، 21).
نمونه‌هایی از آثار اشرف الكتاب اینهاست: 1. قرآن، رحلی، 25×5 / 37 سانتی‌متر، به قلم نسخ،626 صفحه، تاریخ 1222 ق، صفحات افتتاح مذهب عالی، در كتابخانۀ سلطنتی سابق، شم‍ 650 (آتابای، فهرست قرآنها ... ، 18-21). 2. دوازده امام، رقعی، 2 / 14×5 / 22 سانتی‌متر، 45 صفحه، به قلم نسخ عالی، تاریخ 1222 ق، مذهب، در همان كتابخانه، شم‍ 2024 (همو، فهرست كتب ... ، 529-530). 3. سورۀ یاسین و چند دعا، نسخ ممتاز و رقاع، تاریخ 1222 ق، سر لوح مذهب، در كتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی، شم‍ 5099 (شورا، 16 / 141، 142، 143). 4. شش قطعه خط به قلم نسخ خوش، تاریخ 1235 و 1236 ق، در مرقعی در كتابخانۀ سلطنتی سابق (بیانی، 4 / 64). 5. قطعه، مذهب طلااندازی شده، به قلم نسخ كتابت و رقاع ممتاز، تاریخ 1236 ق، مجموعۀ بیانی ـ موزۀ هنرهای تزیینی (همو، 4 / 63؛ مرقع رنگین). 6. دعای احتجاب و ادعیۀ دیگر، رقعی، 5 / 12×5 / 19 سانتی‌متر، 11 صفحه، نسخ عالی، تاریخ 1238 ق، مزین ـ سرلوح مرصع، در كتابخانۀ سلطنتی سابق، شم‍ 1127 (بیانی، همانجا؛ آتابای، همان، 347- 348). 7. قرآن، وزیری، به قلم نسخ و رقاع، تاریخ 1247 ق، مذهبِ مرصع، در مجموعۀ اتحادیه (بیانی، 4 / 62). 8. قرآن، 5 / 11×4 / 18 سانتی‌متر، 450 صفحه، به قلم نسخ خفی عالی، تاریخ 1256 ق، صفحات افتتاح مذهب مرصع، در كتابخانۀ سلطنتی سابق، شم‍ 652 (نك‍ : همو، 4 / 63؛ آتابای، فهرست قرآنها، 25-27). 9. صحیفۀ سجادیه، وزیری كوچك، 5 / 13×5 / 21 سانتی‌متر، 462 صفحه، متن نسخ عالی، ترجمۀ فارسی، نستعلیق خوش، تاریخ 1257 ق، دارای تذهیب و تشعیر،در كتابخانۀ سلطنتی سابق، شم‍ 1208 (نك‍ : بیانی،4 / 63-64؛ آتابای، فهرست كتب، 716- 718). 10. مرقعی شامل 6 رقعه و نیز یك رقعۀ بزرگ، تاریخ 1258 ق، مجموعۀ بیانی (بیانی،4 / 63). 11. قرآن، وزیری بزرگ، به قلم نسخ، كتابت عالی، تاریخ 1275 ق، دو صفحۀ اول و دو صفحۀ آخر مذهب، صفحات افتتاح و سر سوره‌ها مذهب مرصع (همو، 4 / 64-65). 12. مائة كلمة، رقعی، 5 / 11×5 / 17 سانتی‌متر، 27 ورق، تاریخ 1276 ق، در كتابخانۀ سپهسالار، شم‍ 997 (ابن یوسف، 2 / 81). 13. قرآن، به قلم نسخ، تاریخ 1278 ق، مذهب مرصع، مجموعۀ مهدوی (بیانی، 4 / 62؛ برای دیگر آثار، به ویژه قطعات او، نك‍ : همو، 4 / 62-64).

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست قرآنهای خطی كتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1351 ش؛
همو، فهرست كتب دینی و مذهبی خطی كتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1352 ش؛
ابن یوسف شیرازی، فهرست كتابخانه مدرسۀ عالی سپهسالار، تهران، 1316- 1318 ش؛
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، تهران، 1313 ق؛
همو، مرآة البلدان، به كوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛
بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، به كوشش حسین محبوبی اردكانی، تهران، 1358 ش؛
تحویلدار، حسین، جغرافیای اصفهان، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1342 ش؛
جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، اصفهان، 1321 ش؛
شورا، خطی؛
فضائلی، حبیب‌الله، اطلس خط، اصفهان، 1391 ق؛
قدسی، منوچهر، مرقع، تهران، 1363 ش؛
مرقع رنگین، تهران، 1364 ش.

یدالله غلامی