اسحاق، امام زاده

اِسْحاق‌، اِمامْ‌زاده‌، آرامگاه‌ اسحاق‌ بن‌ موسی‌ بن‌ جعفر(ع‌) معروف‌ به‌ مشهد نور، از بناهای‌ دورۀ سلجوقی‌ در شهرستان‌ گرگان‌. این‌ بنا در مركز شهر گرگان‌، درگذر سرچشمه‌ از محلۀ سبزه‌ مشهد قرار دارد و منابع‌ جغرافیایی‌ و تاریخی‌ نیز تنها به‌ ذكر نام‌ آن‌ اكتفا كرده‌، اطلاعاتی‌ دربارۀ ویژگیهای‌ معماری‌ بنا به‌ دست‌ نداده‌اند (نک‌ : قورخانچی‌، 2/ 25؛ ستوده‌، 5(1)/ 196؛ ملگونف‌، 64؛ میرزاابراهیم‌، 49؛ رابینو، 244).
آراء محققان‌ دربارۀ این‌ بنا تا حدودی‌ متناقض‌ است‌، چه‌ برخی‌ به‌ استناد كتیبۀ حك‌ شده‌ بر چارچوب‌ در قدیمی‌ ساختمان‌، آن‌ را مربوط به‌ سدۀ 9ق‌ (مشكوتی‌، 191) و برخی‌ بدون‌ ارائۀ ادلۀ كافی‌ آن‌ را متعلق‌ به‌ بناهای‌ سدۀ 8ق‌ (هوت‌، «آثار تاریخی‌...»، 205 ، «معماری‌...»، I/ 187) و شماری‌ با توجه‌ به‌ تزیینات‌ آجری‌ بنا، مربوط به‌ سدۀ 6ق‌ (هیلن‌ براند، 74) و یا اواخر سدۀ 6 و اوایل‌ سدۀ 7ق‌ دانسته‌اند (سوسِك‌، 144 -142 )؛ اما با توجه‌ به‌ تاریخ‌ 525ق‌ كه‌ بر صندوق‌ چوبی‌ مرقد امام‌ زاده‌ حك‌ شده‌ است‌ (ستوده‌، 5(1)/ 196-197)، به‌ نظر می‌رسد كه‌ بنا در این‌ تاریخ‌ ساخته‌ شده‌ باشد.

ویژگیهای‌ معماری‌

این‌ بنا با طرحی‌ 12 ضلعی‌ و مقطع‌ داخلی‌ چهارگوش‌ منظم‌ به‌ ابعاد 740ی725 سانتی‌متر ساخته‌ شده‌ است‌. مصالح‌ بنا از آجر است‌ و لبه‌های‌ هر ضلع‌ بنا از ارتفاع‌ 50 سانتی‌متری‌ كف‌ موجود بر جدارۀ دیوار شروع‌ شده‌، تا زیر سقف‌ ادامه‌ می‌یابد (هیلن‌ براند، 55 ؛ نقشه‌؛ تحقیقات‌). بنا از نظر نقشه‌ شبیه‌ آرامگاه‌ خواجه‌ اتابك‌ كرمان‌ مربوط به‌ سدۀ 6ق‌/ 12م‌ (شرودر، 1025 -1024 ، تصویر 360 ؛ نیز هیلن‌ براند، 59) و برج‌ مهماندوست‌ دامغان‌ است‌ (همانجا؛ نیز: نک‌ : گدار، IV(2)/ 259). بنا دارای‌ 3 ورودی‌ است‌. ورودی‌ كنونی‌ ساختمان‌ در جنوب‌ شرقی‌ و رو به‌ محوطۀ حیاط و فضای‌ باز امام‌زاده‌ قرار دارد. در طرحی‌ كه‌ دهِل‌ در 1264ق‌/ 1848م‌ از بنا تهیه‌ كرده‌، این‌ ورودی‌ وجود نداشته‌ است‌؛ به‌ نظر می‌رسد كه‌ این‌ مدخل‌ بعدها در نتیجۀ تغییرات‌ در بنا، ایجاد شده‌ باشد (نک‌ : هیلن‌ براند، تصویر شم‌ IIIa). ورودی‌ دیگر در جهت‌ شمال‌ غربی‌ قرار داشته‌، و به‌نظر هیلن‌براند مدخل‌ اصلی‌ آرامگاه‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 63). سومین‌ مدخل‌ در شمال‌ شرق‌ بنا قرار دارد و درِ قدیمی‌ ساختمان‌ در این‌ ورودی‌ نصب‌ شده‌ است‌ (نک‌ : دنبالۀ مقاله‌). در بخش‌ داخلی‌ بنا ضریحی‌ فلزی‌ مشبك‌ به‌ طول‌ 326 و عرض‌ 230 و ارتفاع‌ 280 سانتی‌متر قرار دارد كه‌ محافظ صندوق‌ چوبی‌ مرقد است‌ (ستوده‌، 5(1)/ 196).
از نوع‌ پوشش‌ اصلی‌ بام‌ این‌ بنا اطلاعی‌ در دست‌ نیست‌ (سوسك‌، 142). احتمالاً بام‌ اصلی‌ را بالاتر از سطح‌ كنونی‌ آن‌ ساخته‌ بوده‌اند (نک‌ : هیلن‌ براند، 57 ,56). به‌ نظر هیلن‌ براند قرنیزهای‌ موجود در بنا امكان‌ دارا بودن‌ پوشش‌ گنبدی‌ چند وجهی‌ یا مخروطی‌ شكل‌ را برای‌ آن‌ مطرح‌ می‌سازد (نک‌ : شكلهای‌ شم‌ 4-9). پوشش‌ كنونی‌ بام‌، شیروانی‌ است‌.

تزیینات‌ بنا

نمای‌ بیرونی

بخش‌ پایینی‌ بنا تا حدود 2 متر بالاتر از كف‌ كنونی‌ حیاط فاقد تزیینات‌، و تنها شامل‌ آجرچینی‌ ساده‌ است‌. بدنۀ بیرونی‌ بنا را نیز قاب‌ بندیهای‌ آجری‌ همراه‌ با تزییناتی‌ از همین‌ جنس‌ در مركز و بخشهای‌ بالایی‌ بدنه‌ مزین‌ ساخته‌ است‌. درون‌ قاب‌ بندیهای‌ آجری‌ فرورفتگیهایی‌ به‌ عمق‌ یك‌ آجر وجود دارد و بزرگی‌ این‌ قاب‌ بندیها سبب‌ شده‌ است‌ كه‌ نقوش‌ پیچیدۀ آجركاری‌ كه‌ غالباً در هیچ‌ یك‌ از بدنه‌ها تكراری‌ نیست‌، به‌ آسانی‌ در زمینۀ سادۀ آجری‌، جای‌ گیرد. هر بدنه‌ به‌ طور كامل‌ دارای‌ طرح‌ تزیینی‌ آجری‌ است‌ كه‌ حاشیۀ آن‌ نیز با زنجیره‌هایی‌ تزیینی‌ از جنس‌ سفال‌ بی‌ لعاب‌ و با اشكالی‌ چون‌ ستاره‌ها و لوزیها استادانه‌ كار شده‌ است‌ (هیلن‌ براند، شكلهای‌ شم‌ 25 -24 ، نیز تصویر ؛ IXa نیز نک‌ : سوسك‌، 144). پیچیدگی‌ طرحهای‌ آجركاری‌ بنای‌ امام‌ زاده‌ اسحاق‌ چنان‌ است‌ كه‌ به‌ نظر برخی‌ نوعی‌ خطاطی‌ (نک‌ : همو، 142-143) و یا خط كوفی‌ در شكل‌ آجرهای‌ مربع‌ شكل‌ در قاب‌ بندیهای‌ هر یك‌ از بدنه‌ها به‌ چشم‌ می‌خورد (نک‌ : هیلن‌ براند، 61 ، نیز تصویرهای‌ شم‌ ، Va-VIb ص‌ 73 ، طرحهای‌ شم‌ 10-16). اما به‌ نظر می‌رسد كه‌ این‌ طرحها، طرحهای‌ آجری‌ هندسی‌ است‌ كه‌ می‌توان‌ مشابه‌آن‌ را بر روی‌ بخشی‌ از منارۀ مسجد جامع‌ استراباد، مشاهده‌ كرد (نک‌ : هوت‌، «آثار تاریخی‌»، 204-205). در بالای‌ قاب‌ بندیهای‌ بزرگ‌ هر بدنه‌ - بجز ورودی‌ شمال‌ غربی‌ - و در امتداد همان‌ قاب‌ و ادامۀ تزیینات‌ آجری‌، با فاصلۀ 3 تا 4 ردیف‌، رگچین‌ آجری‌ مشبك‌ كاری‌ تا زیر قرنیز دیده‌ می‌شود (تحقیقات‌). به‌ نظر هیلن‌ براند، معمار آگاهانه‌ قاب‌ بندیهای‌ بزرگ‌ را برای‌ بهتر نمایاندن‌ اثر خود برگزیده‌ است‌، اما مشبك‌ كاریهای‌ آجری‌ بالای‌ آن‌، جلوۀ قابهای‌ بزرگ‌ بدنه‌ با نقشهای‌ پیچیدۀ آجركاری‌ را ندارد (ص‌ 62-63).

ورودیها

بخش‌ اعظم‌ تزیینات‌ آجری‌ سردر ورودی‌ اكنون‌ از میان‌ رفته‌، و به‌ هنگام‌ بازدید هیلن‌ براند از بنا، جای‌ آن‌ را پنجرۀ مشبكی‌ گرفته‌ بوده‌ است‌؛ حال‌ آنكه‌ اكنون‌ دو دستگاه‌ تهویه‌ به‌ جای‌ آن‌ تعبیه‌ كرده‌اند (همو، تصویر شم‌ ؛ I تحقیقات‌). ورودی‌ شمال‌ شرقی‌، درون‌ بدنه‌ای‌ فاقد قاب‌ بندی‌ آجری‌، چون‌ دیگر بدنه‌ها قرار دارد. درون‌ طاق‌ نمای‌ بالای‌ ورودی‌، 4 ردیف‌ مقرنس‌ و در قسمت‌ میانی‌ آن‌، نقوشی‌ با طرح‌ ستاره‌ به‌ چشم‌ می‌خورد (نک‌ : هیلن‌ براند، 64 ، نیز تصویر شم‌ VIIb). بر لبۀ درونی‌ طاق‌ طرحهای‌ گل‌ و گیاه‌ همراه‌ با كاشی‌ فیروزه‌ای‌ رنگ‌ دیده‌ می‌شود. در دو گوشۀ مثلث‌ شكل‌ پیشانی‌ طاق‌ نما با استفاده‌ از كاشی‌ فیروزه‌ای‌، ستاره‌های‌ سه‌ گوش‌ و شش‌ گوش‌ پدید آورده‌اند. هیلن‌ براند تزیینات‌ كاشیهای‌ كار شده‌ را مربوط به‌ دورۀ سلجوقی‌ (نک‌ : ص‌ 61 )، و سوسك‌ تاریخ‌ آن‌ را پس‌ از، آجركاری‌ عصر سلجوقی‌ و حداقل‌ یك‌ سده‌ پس‌ از آن‌ می‌داند (ص‌ 144). بر سر در ورودی‌ شمال‌ غربی‌ نیز طاق‌ نمایی‌ شكل‌ گرفته‌ از دالبرهای‌ پی‌ در پی‌ قرار دارد كه‌ با مجموعه‌ای‌ از مقرنس‌ تزیین‌ شده‌ است‌ و به‌ رغم‌ استفاده‌ از آجر در آن‌، طرحی‌ شبیه‌ به‌ گچ‌ كاری‌ را نشان‌ می‌دهد. در نمای‌ درونی‌ و بیرونی‌ مقرنس‌ و حتی‌ در میان‌ لبۀ چندگانۀ دالبرها تزیینات‌ آجری‌ مشبك‌ به‌ شكل‌ مربع‌، چند ضلعی‌ و ستاره‌ای‌ دیده‌ می‌شود. بالاتر از بخش‌ مقرنس‌، تزیینات‌ آجری‌ مشبك‌ كاری‌ درون‌ یك‌ قاب‌ بندی‌ آجری‌ تا زیر قرنیز سقف‌ ادامه‌ یافته‌ است‌ و این‌ بخش‌ از نظر ارتفاع‌ و سبك‌ كار با تزیینات‌ دیگر بدنه‌ها تفاوت‌ دارد (هیلن‌ براند، 64-65).

ضریح‌ و مرقد

ضریح‌ فلزی‌ دارای‌ كتیبه‌هایی‌ از آیاتی‌ از سوره‌ های‌ 91 و 93 قرآن‌ مجید در 4 جانب‌ خود و نیز اشعاری‌ در وصف‌ امام‌ زاده‌ است‌. در ضلع‌ شرقی‌ نام‌ خطاط، احمد نجفی‌ زنجانی‌ و تاریخ‌ 1384ق‌ حك‌ شده‌ است‌ (نک‌ : ستوده‌، 5(1)/ 198- 199). مرقد نیز در وسط محوطۀ درونی‌ بنا كار گرفته‌ از گچ‌ است‌ و بر روی‌ 4 بدنۀ آن‌ آیاتی‌ از قرآن‌ مجید به‌ خط كوفی‌ ممتاز باقی‌ مانده‌ (مشكوتی‌، 191) كه‌ به‌ نظر می‌رسد تاكنون‌ به‌ درستی‌ قرائت‌ نشده‌ است‌. بر روی‌ مرقد، صندوق‌ چوبی‌ مشبكی‌ نهاده‌اند و آیت‌ الكرسی‌ (بقره‌/ 2/ 255-257) به‌ خط كوفی‌ قدیم‌ بر حاشیۀ بالای‌ صندوق‌ و بسیار گود كنده‌ شده‌ است‌ (ستوده‌، 5(1)/ 196-197). این‌ كتیبه‌ از بخش‌ بالای‌ ضلع‌ غربی‌ صندوق‌ آغاز شده‌، و در ضلع‌ شمالی‌ تا ضلع‌ شرقی‌ امتداد یافته‌ است‌ و در ضلع‌ جنوبی‌ با تاریخ‌ 525ق‌ خاتمه‌ می‌یابد (همانجا).

محراب‌

در ضلع‌ جنوب‌ غربی‌ بنا محرابی‌ با گچ‌ بری‌ بسیار زیبا و پركار وجود دارد (همو، 5(1)/ 196) كه‌ به‌ صورت‌ گود و برجسته‌ و بدون‌ استفاده‌ از رنگ‌ در تزیینات‌، كار شده‌ است‌. احتمالاً بخشهای‌ دیگر محراب‌ نیز دارای‌ تزیینات‌ گچ‌ بری‌ بوده‌، و اكنون‌ تنها لچكیهای‌ طرفین‌ قوس‌ محراب‌ و تا اندازه‌ای‌ حاشیۀ آن‌ باقی‌ مانده‌ است‌ (هیلن‌ براند، 66). در زاویۀ درونی‌ طاق‌ محراب‌ دو ستون‌ باریك‌ گچی‌ دیده‌ می‌شود كه‌ تزیینات‌ گچ‌ كاری‌ درون‌ طاقچه‌، میان‌ آن‌ قرار دارد. تزیینات‌ این‌ بخش‌ شامل‌ چند قطعۀ مشبك‌ و چند پیچك‌ زنجیره‌ای‌ است‌. به‌ گفتۀ هیلن‌ براند این‌ نوع‌ قاب‌ بندیها برگرفته‌ از گچ‌بریهای‌ سامره‌ است‌ و نمونۀ تزیینات‌ آن‌ نیز در مسجد جامع‌ نایین‌ وجود دارد (ص‌ 69 ؛ نیز نک‌ : هرتسفلد، I(2)/ 73، تزیین‌ شم‌ 171 ، نیز 87 ، تزیین‌ شم‌ 241 ؛ پوپ‌، ، VIII/ 268 تصویر شم‌ C). در هر یك‌ از لچكیهای‌ محراب‌، شمسه‌ای‌ با حاشیۀ گل‌دار وجود دارد كه‌ در مركز شمسه‌ كلمۀ «الله‌» به‌ خط نسخ‌ كنده‌ شده‌ است‌. فضای‌ باقی‌ ماندۀ درون‌ هر لچكی‌ و طاق‌ محراب‌ با تزییناتی‌ چون‌ بته‌ جقه‌های‌ مشبك‌ و پیچك‌ پر شده‌ است‌. روی‌ هر یك‌ از نقوش‌ یاد شده‌ با سوراخهایی‌ متعدد اشكال‌ هندسی‌ بدیعی‌ پدید آمده‌ كه‌ قابل‌ مقایسه‌ با گچ‌بریهای‌ سامره‌ است‌ (نک‌ : هیلن‌ براند، تصویر شم‌ ؛ XIa هرتسفلد، I(2)/ 48، تزیین‌ شم‌ 53 ، نیز 81 -80 ، تزیین‌ شم‌ 114). در حاشیۀ گچ‌ بری‌ شدۀ قوس‌ جناغی‌ محراب‌، كتیبه‌ای‌ به‌ خط كوفی‌ مزین‌ وجود دارد كه‌ با قراین‌ موجود بخشی‌ از آن‌ تخریب‌ شده‌ است‌. كتیبه‌ از سمت‌ راست‌ محراب‌ از آیۀ 16 سورۀ آل‌ عمران‌ آغاز، و ادامۀ آن‌ یعنی‌ بخشی‌ از آیۀ 17 به‌ صورت‌ معكوس‌ در زیر همان‌ كتیبه‌ كنده‌كاری‌ شده‌ است‌. الفبای‌ كوفی‌ كتیبه‌ دارای‌ تزیینات‌ پیچیده‌ای‌ است‌. همچنین‌ معكوس‌ نوشتن‌ بخشی‌ از آن‌ نیز سبب‌ درهم‌ تنیدگی‌ خطوط و دشواری‌ در قرائت‌ آن‌ شده‌ است‌ (نک‌ : هیلن‌ براند، 71-73).

درِ قدیمی‌

تزیینات‌ این‌ در به‌ شیوۀ كنده‌كاری‌ و نقوش‌ گل‌ و برگ‌ و طرح‌ ترنجی‌ در وسط است‌. بر چهارچوبۀ این‌ در كتیبه‌ای‌ كنده‌كاری‌ شده‌ كه‌ نخستین‌ بار توسط رابینو قرائت‌ شده‌ است‌ (ص‌ 244). از قرائت‌ جدید چنین‌ برمی‌آید كه‌ رابینو در خواندن‌ برخی‌ اسامی‌ و كلمات‌ به‌ خطا رفته‌ است‌ (نک‌ : ستوده‌، 5(1)/ 197- 198). به‌ نوشتۀ كتیبۀ موجود، این‌ در به‌ فرمان‌ امیر بهادر فرزند امیر جلال‌الدین‌ بایزید و توسط فردی‌ به‌ نام‌ حاجی‌ محمد در تاریخ‌ 857ق‌ (قس‌: مشكوتی‌، همانجا) ساخته‌ شده‌، و وقف‌ بنای‌ معروف‌ به‌ مشهدنور گردیده‌ است‌ (نک‌ : ستوده‌، همانجا).

حفاظت‌ و نگهداری‌ بنا

به‌سبب‌ نوسازی‌ و تغییراتی‌ كه‌ در دوره‌های‌ مختلف‌ بر روی‌ بنا انجام‌ گرفته‌، به‌ تزیینات‌ آجری‌ برخی‌ از نقاط بدنه‌ آسیب‌ رسیده‌ است‌ (نک‌ : هیلن‌ براند، 65-66). به‌ نظر می‌رسد كه‌ بیشترین‌ مرمتهای‌ بنا در دورۀ قاجار انجام‌ گرفته‌ باشد (همانجا). بنابر اسناد موجود در مركز میراث‌ فرهنگی‌ استان‌ مازندران‌، تمهیدات‌ حفاظتی‌ چون‌ مرمت‌ در قدیمی‌ امام‌ زاده‌، محوطه‌سازی‌ بنا و تعویض‌ آجرهای‌ فرسودۀ داخل‌ آن‌ در طی‌ سالهای‌ 1350 تا 1358ش‌ انجام‌ گرفته‌ است‌. .

مآخذ

رابینو،ه. ل‌.، سفرنامۀ مازندران‌ و استراباد، ترجمۀغلامحسین‌ وحید مازندرانی‌، تهران‌، 1366ش‌؛
ستوده‌، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران‌، زیر چاپ‌؛
قورخانچی‌، محمدعلی‌، نخبۀ سیفیه‌، به‌ كوشش‌ منصوره‌ اتحادیه‌ و سیروس‌ سعدوندیان‌، تهران‌، 1360ش‌؛
مشكوتی‌، نصرت‌الله‌، فهرست‌ بناهای‌ تاریخی‌ و اماكن‌ باستانی‌ ایران‌، تهران‌، 1349ش‌؛
ملگونف‌، سفرنامه‌، ترجمۀ مسعود گلزاری‌، تهران‌، 1364ش‌؛
میرزا ابراهیم‌، سفرنامۀ استراباد و مازندران‌ و گیلان‌...، به‌ كوشش‌ مسعود گلزاری‌، تهران‌، 1355ش‌؛
نقشه‌ (پلان‌ امام‌زاده‌ نور)، سازمان‌ ملی‌ حفاظت‌ آثار باستانی‌ ایران‌، دفتر فنی‌ مازندران‌، 1359ش‌؛
تحقیقات‌ میدانی‌ مؤلف‌؛
نیز:

Godard, A., Athār-é- Irān, Paris, 1949;
Herzfeld, E., Der Wand- schmuck der bauten von Samarra und seine Ornamentik, Berlin, 1923;
Hillenbrand , R . , «Saljud Monuments in Iran . V . the Imāmzāda Nur, Gurgān », Iran , London , 1987 , vol. XXV ;
Hutt , A. , «Islamic Monuments in Kirmān and Khurāsān Provinces», Iran, London, 1970, vol. VIII;
id & L. Harrow, «Islamic Architecture», Iran, London, 1977, vol. I;
Pope, A.U., A Survey of Persian Art, London, 1967, vol. VIII;
Schroeder, E., «The Seljuq Period », ibid;
Soucek, P., «Iranian Architecture: the Evolution of a Tradition », Highlights of Persian Art, Colorado, 1979.
جواد نیستانی‌