بیات کرد، آواز

بَیاتِ كُرْد، آواز، یكی از آوازهای‌ متداول‌ در موسیقی كلاسیك‌ ایران‌ و از متعلقات‌ دستگاه‌ شور. عده‌ای‌ بیات‌ كرد را مرتبط با مقام «بیاتی» (مسعودیه‌، 48)، و برخی نیز آن‌ را همان‌ مقام «كردی» (بركشلی، 55) دانسته‌اند، در حالی كه «بیاتی» و «كردی» احتمالاً دو مقام‌ متفاوت‌ بوده‌اند كه‌ اكنون‌ در فرهنگهای‌ موسیقایی سرزمینهای‌ اسلامی از آنها نام‌ برده‌ می‌شود. به‌ هر حال‌، چنین‌ به‌ نظر می‌رسد كه‌ ارتباط بیات‌ كرد با بیاتی یا كردی‌ تحقیق‌ بیشتری‌ را می‌طلبد. «بیاتی خوانی» نیز به‌ معنای‌ خواندن‌ دوبیتیهای‌ عاشقانه‌ تعریف‌ شده‌ است‌ (ستایشگر، 1 /164).

پیشینۀ تاریخی

چنان‌ كه‌ از نام‌ بیات‌ كرد بر می‌آید، احتمالاً خاستگاه‌ آن‌ نزد اقوام‌ كرد بوده‌ كه‌ بعدها در نظامهای‌ موسیقی كلاسیك‌ سرزمینهای‌ اسلامی رواج‌ یافته‌ است‌. این‌ مقام‌ همچنین‌ ممكن‌ است‌ متأثر از فرهنگ‌ موسیقایی قوم «كردالبیات» ساكن‌ عراق‌ باشد (مسعودیه‌، همانجا). به‌ طور كلی در رسالات‌، بیات‌ كرد در دو دورۀ تاریخی قابل‌ بررسی است‌ كه‌ در دورۀ نخست‌ با عنوان‌ گوشه‌ و در دورۀ دوم‌ با عنوان‌ آواز طبقه‌بندی‌ شده‌ است‌.
اگر بیات‌ كرد با بیاتی ارتباط داشته‌ باشد، می‌توان‌ گفت‌ كه‌ سابقۀ آن‌ به‌ قرن‌ 8ق‌ /14م‌ باز می‌گردد، چنان‌ كه‌ عبدالقادر مراغی در مقاصد الالحان‌ (ص‌ 73) نام‌ بیاتی را در میان‌ شعبات‌ 24گانه‌ آورده‌ است‌. در غیر این‌ صورت‌، اگر بیات‌ كرد با بیاتی ارتباط نداشته‌ باشد، باید به‌ رسالات‌ موسیقی فارسی منسوب‌ به‌ دورۀ صفوی‌ و اوایل‌ دورۀ قاجار مراجعه‌ كرد. در رسالۀ بهجت‌ الروح‌ عبدالمؤمن‌ بن‌ صفی‌الدین‌ (ص‌ 93)، رساله‌ در علم‌ موسیقی میر صدرالدین‌ محمد قزوینی (گ‌ 12 آ)، رسالۀ در بیان‌ علم‌ موسیقی و دانستن‌ شعبات‌ او از مؤلفی ناشناس‌ (خطی، 796، چاپی، 49، 65)، رسالۀ موسیقی خواجه‌ كلان‌ خراسانی (ص‌ 262) و كلیات‌ یوسفی (یوسف‌، 16) بیات‌ كرد در میان‌ اسامی 48 گوشه‌ مشاهده‌ می‌شود.
این‌ نظام‌ موسیقایی كه‌ اساس‌ آن‌ به‌ سده‌های‌ میانۀ اسلامی باز می‌گردد از 6 آواز، 12 مقام‌، 24 شعبه‌ و 48 گوشه‌ تشكیل‌ شده‌ است‌. اساس‌ این‌ نظام‌ بر 12 مقام‌ است‌ و 48 گوشه‌ از 24 شعبه‌ گرفته‌ شده‌ است‌. به‌ عنوان‌ نمونه‌، در دایرۀ آخر مقامات‌ رسالۀ در بیان‌ علم‌ موسیقی ... (همانجا) دربارۀ رابطۀ آوازات‌، مقامات‌، شعبات‌ و گوشه‌ها آمده‌ است‌: آواز شهناز از دو مقام‌ زنگوله‌ و بوسلیك‌ تشكیل‌ می‌یابد، از مقام‌ زنگوله‌ دو شعبۀ عزال‌ و چهارگاه‌ منشعب‌ می‌گردد و از شعبۀ چهارگاه‌ دو گوشۀ روح‌ الارواح‌ و بیات‌ كرد تشكیل‌ می‌شود.
نام‌ آواز بیات‌ كرد به‌ دورۀ رواج‌ موسیقی دستگاهی در ایران‌ مربوط می‌شود. آواز در موسیقی دستگاهی همانندِ دستگاه‌ كوچك‌تری‌ تلقی می‌شود كه‌ شمار گوشه‌های‌ آن‌ از دستگاه‌ كمتر است‌. در جمهوری‌ آذربایجان‌ نیز پیش‌تر بیات‌ كرد از شعبات‌ دستگاه‌ شور بوده‌ كه‌ بعدها به‌ صورت‌ دستگاه‌ كم‌حجمی با 3 شعبۀ بیات‌ كرد، بیات‌ عجم‌ و آیاق‌ بیات‌ كرد (فرود) شكل‌ گرفته‌ است‌ (زهرابف‌، 226-227؛ دورینگ‌، 107-109).

تحلیل‌ ساختار

بیات‌ كرد به‌ عنوان‌ یك‌ مد در نظام‌ موسیقی دستگاهی قابل‌ بررسی است‌. اگر در شكل‌گیری‌ مد 3 عامل‌ِ توالی اصوات‌، نقش‌ نغمات‌ و ملودی‌ مُدال‌ ایفای‌ نقش‌ كند، براساس‌ این‌ 3 عامل‌ می‌توان‌ این‌ مد را مورد تحلیل‌ و بررسی قرار داد. اگرچه‌ در میان‌ اسامی 48 گوشۀ نظام‌ مقامی نام‌ بیات‌ كرد ذكر شده‌، لیكن‌ از ماهیتِ فواصل‌ آن‌ اطلاع‌ دقیقی دردست‌ نیست‌، حال‌ آن‌ كه‌ در نظام‌ دستگاهی 3 عاملِ یاد شده‌ مشخص‌ است‌. به‌ عنوان‌ مثال‌، ساختار مدال‌ آواز بیات‌ كرد كه‌ بیشتر براساس‌ درآمدها (قسمتها)، اوج‌ (تقریباً مشابه‌ با عشاق‌) و فرود مبتنی است‌، براساس‌ ردیف‌ میرزا عبدالله‌ (نک‌ : طلایی، بخش‌ نتها، بیات‌ كرد) چنین‌ است‌: سل، لاكرن‌، سی بمل‌، دو، ر، می بمل‌ / می‌كرن‌، فا، سل‌، لابمل‌، سی بمل‌، دو.

در هر 3 مورد اول‌، یعنی درآمد اول‌، دوم‌ و اوج‌، 3 بخش‌ را می‌توان‌ مشاهده‌ كرد: درآمد، قسمت‌ اصلی و فرود، غالباً قسمت‌ اول‌ و سوم‌ دارای‌ الگوهای‌ ملودیكِ همسان‌ و قسمت‌ دوم‌ نشانگر تغییرات‌ بنیادی‌ِ گوشه‌ است‌. در درآمد اول‌ ملودی‌ بیشتر بر روی‌ قسمت‌ بنیادی‌، یعنی «سی بمل‌ ـ دو ـ ر» حركت‌ می‌كند. در درآمد دوم‌ این‌ حالت‌ بر روی‌ نغمات «دو ـ ر ـ می بمل» و در اوج‌ روی‌ نغمات «می كرن‌ ـ فا ـ سل» متمركز می‌شود.

مآخذ

بركشلی، مهدی‌، اندیشه‌های‌ علمی فارابی دربارۀ موسیقی، تهران‌، 1357ش‌؛
خراسانی، خواجه‌ كلان‌، رسالۀ موسیقی، نسخۀ خطی كتابخانۀ سپهسالار، تهران‌، شم‌ (7)2913؛
در بیان‌ علم‌ موسیقی و دانستن‌ شعبات‌ او، نسخۀ خطی كتابخانۀ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌، شم‌ (6)2591؛
همان‌، به‌ كوشش‌ امیرحسین‌ پورجوادی‌، فصلنامۀ موسیقی ماهور، تهران‌، 1381 ش‌، س‌ 4، شم‌ 15؛
زهرابف‌، رامز، موسیقی مقامی آذربایجان‌ (موقام‌)، ترجمۀ علاءالدین‌ حسینی، تهران‌، 1378ش‌؛
ستایشگر، مهدی‌، واژه‌نامۀ موسیقی ایران‌ زمین‌، تهران‌، 1374 ش‌؛
طلایی، داریوش‌، ردیف‌ میرزا عبدالله‌، نت‌نویسی آموزشی و تحلیلی، تهران‌، 1374ش‌؛
عبدالمؤمن‌ بن‌ صفیالدین‌، بهجت‌ الروح‌، به‌ كوشش‌ ه‌ . ل‌. رابینو، تهران‌، 1346ش‌؛
قزوینی، میرصدرالدین‌ محمد، رساله‌ در علم‌ موسیقی، نسخۀ خطی كتابخانۀ شمارۀ 2 مجلس‌ شورای‌ اسلامی، شم‌ (6)494؛
مراغی، عبدالقادر، مقاصد الالحان‌، به‌ كوشش‌ تقی بینش‌، تهران‌، 1344 ش‌؛
مسعودیه‌، محمدتقی، «تقسیم‌ بیاتی»، فصلنامۀ موسیقی ماهور، تهران‌، 1377ش‌، س‌ 1، شم‌ 1؛
یوسف‌، ضیاءالدین‌، كلیات‌ یوسفی، نسخۀ خطی كتابخانۀ خصوصی مهدی‌ صدری‌؛
نیز:

During, J., La Musique traditionnelle de l’Azerbayjan et la science des Muqams, Baden-Baden / Bouxwiller, 1988.
حسین‌ میثمی