بهارستان

بَهارِسْتان‌، بنا و باغ‌ مجلس‌ شورای‌ ملی‌ (سابق‌) ایران‌.

باغ كنونی بهارستان كه بنای‌ مجلس‌ در آن‌ ساخته‌ شده‌، بخشی‌ از باغ‌ بزرگی‌ است‌ به‌ نام‌ باغ‌ سردار كه‌ محمدحسن‌ خان‌ سردار ایروانی (سردار نامدار ایرانی در جنگهای ایران و روس‌، د 1271ق‌ / 1855م‌) به‌ روزگار فتحعلی‌شاه قاجار در شرق‌ تهران‌ قدیم‌ (بامداد، 1 /329-333)، بیرون‌ باروی‌ شاه‌ طهماسبی‌ بنیاد نهاده‌ بود (انوار، 36). حاجی‌ علی‌خان‌ حاجب‌الدوله‌ (اعتمادالسلطنه‌) بخشی‌ از آن‌ باغ‌ بزرگ‌ و زمینهای‌ اطراف‌ آن‌ را از سردار ایروانی‌ خریداری‌ كرد و در آن‌ منزل‌ گزید. او در 1280ق‌ /1863م‌ یك‌ بار 3 دانگ‌ و بار دیگر 5 /2 دانگ آن ‌را نزد پاشاخان امین‌الملك‌ گرو گذاشت‌. پس‌ از فوت‌ حاجب‌الدوله‌، پاشاخان‌ در 1289ق‌ بخش‌ به‌ گرو گرفتۀ خود را به‌ میرزا حسین‌خان‌ سپهسالار فروخت‌، اما او 6 دانگ‌ باغ‌ بهارستان را یكجا متصرف شد و كاخ و مسجد سپهسالار را در آن‌ ساخت‌ (خان‌ ملك‌ ساسانی‌، 1 /93-94). آب‌ باغ‌ سردار را «قنات‌ سردار» تأمین‌ می‌كرد و پس‌ از تقسیم‌، باغ‌ بهارستان‌ از «قنات‌ سپهسالار» مشروب‌ می‌شد (شهری‌، 3 /221).

در 1293ق‌ میرزا حسین‌خان‌ به‌ فكر ساختن‌ عمارت‌ سپهسالار افتاد و كار طراحی‌ بنا را به‌ مهدی‌خان‌ شقاقی‌ (ممتحن‌الدوله‌) واگذار كرد. وی‌ برای‌ ساخت‌ بنا استاد حسن‌ قمی‌ را كه‌ از معماران‌ بنام‌ زمان‌ خود بود، از قم‌ به‌ تهران‌ آورد و خود به‌ عنوان‌ طراح‌ بر ساخت‌ بنا نظارت‌ كرد. میرزا حسن‌خان‌منشی‌ اسرار نیز در امور مالی‌آنان‌ را یاری‌می‌داد.
در اثنای‌ كار وجیه‌الله‌ میرزا كه‌ طرف‌ توجه‌ سپهسالار بود، برای‌ حفظ منافع‌ مالی‌ خود، كار را از استاد حسن‌ قمی‌ گرفت‌ و به‌ معماران‌ موردنظر خود سپرد و عمارت‌ به‌ وسیلۀ آنان‌ در 1296ق‌ /1879م پایان پذیرفت (ممتحن‌الدوله‌، 258، 283؛‌تلگرافات‌...، 269؛ تاج‌ دولتی‌، 16).
سر درِ عمارت‌ سپهسالار نیز در 1298ق‌ ساخته‌ شد. به‌ هنگام‌ تجدید بنای‌ سردر مجلس‌ شورای‌ ملی‌ در 1313ش‌، نامه‌ای‌ به‌ زبان‌ فرانسوی‌ در شیشۀ كوچكی‌ از زیر سردرِ سنگی‌ بهارستان‌ به‌ دست‌ آمد كه‌ در آن‌ نوشته‌ شده‌ است‌: «این‌ سردر برای‌ میرزا حسین‌خان سپهسالار براساس‌ طرح‌ مهندس‌ فرانسوی‌ فالیوس‌ بواتال‌ در 15 فوریۀ 1881 [15 ربیع‌الاول‌ 1298] و توسط استاد غلام‌ بنا و میرزا علی‌اكبر سنگ‌تراش‌ ساخته‌ شد» (وحیدنیا، 478-479). این‌ نامه‌ اكنون‌ در كتابخانۀ شمارۀ 1 مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ نگهداری‌ می‌شود (همانجا).

حسین‌خان‌ سپهسالار در 1298ق‌ درگذشت‌ و چون‌ وارثی‌ نداشت‌، باغ‌ و عمارت‌ بهارستان‌ را ناصرالدین‌شاه‌ ضبط كرد. از این‌ پس‌ بهارستان‌ به‌ صورت‌ یكی‌ از عمارات‌ دولتی‌ درآمد كه‌ در آن‌ از شخصیتهای برجستۀ خارجی پذیرایی می‌شد و در مواقعی‌ كه‌ ولی‌عهد از تبریز به‌ تهران‌ می‌آمد، در آن‌ منزل‌ می‌كرد (امین‌الدوله‌، 85، 204؛ «باغ‌...»، بش‌ ). پس‌ از عروسی‌ ملیجك‌ (عزیزالسلطان‌) با دختر ناصرالدین شاه‌، اندرونی‌ عمارت‌ بهارستان‌ به‌ وی‌ واگذار شد و در كنار آن‌ نیز بنایی‌ برای‌ او ساختند كه‌ به‌ ساختمان‌ ملیجك‌ مشهور شد. كتابخانۀپیشین‌ و كنونی‌مجلس‌ در همین‌ بنا برپا شده‌ است ‌( تاریخچه‌...، 16، 30، 32).
پس‌ از صدور فرمان‌ مشروطیت‌ در 14 جمادی‌الآخر 1324 عمارت‌ بزرگ‌ وسط باغ‌ بهارستان‌ به‌ دستور مظفرالدین‌شاه‌ از بیست‌ و ششم‌ همان‌ ماه‌ به‌ مجلس‌ شورای‌ ملی‌ واگذار شد. اما آقایان‌ (علما) این‌ پیشنهاد را به‌ سبب‌ آنكه‌ این‌ مكان‌ از دسترس‌ عموم‌ دور است‌ و در مركز شهر نیست‌ و نیز باید از ورثۀ سپهسالار كسب‌ اجازه‌ كرد، نپذیرفتند و نخستین‌ جلسۀ مجلس‌ را در روز شنبۀ 27 همان‌ ماه‌ در مدرسۀ نظامی‌ تشكیل‌ دادند (ناظم‌الاسلام‌، 1 /573، 574).
افتتاح‌ رسمی‌ مجلس‌ در حضور شاه‌ در 18 شعبان‌ در تالار گلستان‌ انجام‌ گرفت‌ و چون‌ عمارت‌ بهارستان‌ آمادۀ برگذاری‌ جلسات‌ نبود، مقرر شد كه‌ جلسات‌ در روزهای‌ بازماندۀ ماه‌ شعبان‌ در مدرسۀ نظام‌، و از چند هفتۀ بعد (در ماه‌ رمضان‌) در تالار آینۀ جنوبی‌ عمارت‌ بهارستان‌ تشكیل‌ شود (همو، 1 /643-644؛ شریف كاشانی، 1 /101، 106؛ تقی‌زاده‌، 1 /344، 355؛ بامداد، 2 /322).
لوحۀ سر درِ مجلس‌ با عنوان «دارالشورای‌ ملی‌ ایران‌» و ماده‌ تاریخ «عدل‌ مظفر» در روز دوشنبۀ 23 شوال‌ 1324 نصب‌ شد (ناظم‌ الاسلام‌، 2 /8).
در طول‌ سال‌ 1325ق‌ /1907م‌ جلسه‌های‌ مجلس‌ در تالار آینۀ جنوبی‌ عمارت‌ بهارستان‌ تشكیل‌ می‌شد. این‌ تالار حدود 15 ذرع‌ طول‌ و 7 ذرع‌ عرض‌ داشت‌. پنجره‌ها و شاه‌نشینهای‌ متعدد آن‌ در یك‌ ضلع‌ طولانی‌ مشرف‌ به‌ باغ‌ بهارستان‌ بود. وكلا در پای‌ دیوارهای‌ تالار در صفهای‌ طولی‌ و عرضی‌ دو زانو در كنار هم‌ می‌نشستند. قسمتی‌ از تالار را هم‌ كه‌ ویژۀ تماشاگران‌ بود، با نردۀ چوبی‌ جدا كرده‌ بودند (تقی‌زاده‌، 1 /355-356).
در 23 جمادی‌الاول‌ 1326 به‌ دستور محمدعلی‌ شاه‌ بهارستان‌ به‌ توپ‌ بسته‌ شد و به‌ شدت‌ آسیب‌ دید و اشیاء داخل‌ آن‌ به‌ غارت رفت (ناظم‌الاسلام‌، 2 /157؛ تقی‌زاده‌، 1 /365؛ شریف‌كاشانی‌، 1 /191). بدین‌ترتیب‌، مشروطیت برای مدتی كه به «استبداد صغیر» مشهور است‌، تعطیل‌ شد.
پس از فتح تهران در جمادی‌الآخر 1327 توسط مشروطه‌خواهان‌، ارباب كیخسرو، و شیخ‌ حسن‌ خان‌ معمار، یكی‌ از مشروطه‌خواهان‌ بنام‌ كه‌ در جنگهای‌ 3 روزۀ مجلس‌ فداكاری‌ كرده‌ بود و برادر او حسین‌خان‌ مأمور تعمیر مجلس‌ شدند. تعمیر مجلس‌ در مدتی‌ كوتاه‌ به‌ انجام‌ رسید و كار هنرمندانۀ شیخ‌ حسن‌خان‌ در مرمت‌ حوض‌خانه‌ و تغییر ستونها بدون‌ صدمه‌ دیدن‌ سقف‌ در خور توجه‌ بود (ملك‌زاده‌، 1286).
در 1303ش‌ در غرب‌ بنای‌ اصلی‌، بر روی‌ حمام‌ قدیم‌، بنای‌ جدیدی‌ به‌ وسیلۀ استاد جعفرخان‌ معمار باشی‌ ساخته‌ شد. در این‌ بنا به‌ تبعیت‌ از معماری‌ روز تهران‌، عناصر بسیاری‌ از معماری‌ اروپایی‌ مشاهده‌ می‌شود ( طرح‌...، 1 /9).
در 18 آذر 1310 عمارت‌ بهارستان‌ دستخوش‌ آتش‌سوزی‌ شد و آتش‌ به‌ تالار آینه‌ سرایت‌ كرد («حریق‌...»، بش‌ ). این‌ بار نیز بازسازی‌ مجلس‌ به‌ ارباب‌ كیخسرو واگذار شد. این‌ بازسازی‌ كه‌ با طراحی‌ مهندسی‌ فرانسوی‌ به‌ نام‌ فورد انجام‌ گرفت‌، منشأ تغییرات‌ مهمی‌ در معماری‌ بنا گردید. به‌ نمای‌ جنوبی‌ ساختمان‌ ستونهایی‌ به‌ سبك‌ پارلمان‌ فرانسه‌ افزوده‌ شد و تزیینات‌ داخل‌ آن‌ به‌ ویژه‌ درِ تالار آینه‌ توسط استاد جعفرخان‌ و دستیاری‌ استاد لُرزاده‌ انجام‌ گرفت‌ ( طرح‌، 1 /14، 15؛ نوربخش‌، 20، 21). 4 سال‌ بعد نمای‌ شمالی‌ ساختمان نیز دستخوش‌ تغییراتی‌ شد. یك‌ رج‌ ستون‌ به‌ سبك‌ ستونهای‌ تخت‌ جمشید به‌ دست‌ استاد حسین‌ طاهرزاده‌ به‌ بنا افزوده‌ شد. این‌ دگرگونیها در 1315ش‌ به‌ پایان‌ رسید ( طرح‌، 1 /16). هم‌ زمان‌ با بازسازی‌ ساختمان‌، سردرِ قدیم‌ مجلس‌ در 1313ش‌ تخریب‌، و سر درِ جدیدی‌ جای‌گزین‌ آن‌ شد (وحیدنیا، 479). تخریب‌ قسمت‌ شرقی‌ بنا هم‌ در 1344ش‌، تغییر مهم‌ دیگری‌ بود كه‌ ارتباط ساختمان‌ مجلس‌ با كتابخانه‌ را از میان‌ برد ( طرح‌، 1 /22-24).
پس‌ از انقلاب‌ اسلامی در 1357ش‌ عمارت‌ بهارستان‌ به‌ كمیتۀ انقلاب‌ اسلامی اختصاص‌ یافت‌. در 1367ش‌ در جنگ‌ ایران‌ و عراق بر اثر اصابت موشك در نزدیكی بهارستان‌، سقف‌ غلام‌گردش‌ سرسرای‌ ورودی‌ فرو ریخت‌ كه‌ در همان‌ زمان‌ مرمت‌ گردید (همان‌، 1 /30؛ پارسی‌، 4). در 15 آذرماه‌ 1373 ساختمان‌ بار دیگر دچار حریق‌ شد و نیمی‌ از آن‌ در آتش‌ سوخت‌. خسارتی‌ كه‌ از آب‌ به‌ كار رفته‌ برای‌ فرو نشاندن‌ حریق‌، به‌ ساختمان‌ وارد آمد، كمتر از آتش‌ نبود. پس‌ از این‌ رویداد، طرح‌ مرمت‌ بنا شامل‌ رفع‌ خطر از بازماندۀ بنا، مطالعات‌ تاریخی‌، مطالعۀ وضع‌ موجود، آسیب‌شناسی‌ بنا و مرمت‌ بنا (سازه‌، تأسیسات‌ و معماری‌) تهیه‌ شد. در طرح‌ مرمت‌ مقاوم‌ سازی‌ بنا در برابر زلزله‌، تأسیسات‌ گوناگون‌ منطبق‌ با اوضاع‌ و احوال‌ روز و محدودیتهای‌ تزیینی‌ و سازه‌ و بنا و نیز كاربَری‌ فضاها و بازسازی‌ باغ‌ بهارستان‌ موردتوجه‌ قرار گرفت‌ ( طرح‌، نیز پارسی‌، جم‌ ). مرمت‌ در 1377ش‌ به‌ پایان‌ رسید.

معماری‌ بنا

ساختمان مجلس‌ شورای‌ ملی‌ را كه‌ تغییر شكل‌ داده‌ و توسعه‌ یافتۀ كاخ‌ سپهسالار است‌، می‌توان‌ موزۀ معماری‌ 150 سالۀ گذشتۀ ایران‌ دانست‌. این‌ ساختمان‌ در حدود 6 هزار م‌ـ2 در دو طبقه‌ بنا شده‌، و سبك‌ بخش‌ اصلی‌ آن‌ نمونۀ كاملی‌ از كاخ‌ سازی‌ دورۀ ناصری‌ است‌. بنا پلانی‌ كشیده‌ با تالاری‌ هم‌ عرض‌ ساختمان‌ و به‌ درازای‌ 5 برابر طول‌ تالار دارد. نمای‌ اولیۀ بهارستان‌ از آجر با ازارۀ سنگی‌ و بدون‌ كاشی‌ بوده‌، و طبقۀ دوم‌ بنا برخلاف‌ تناسبات معماری‌ دوره‌های‌ قبل‌ و بعد، دارای‌ ارتفاعی‌ بسیار بیشتر از طبقۀ اول است‌. بازماندۀ پوشش بخشی از حوض‌خانه‌ و قسمت‌ شرقی‌ بنا نشان‌دهندۀ وجود انواع‌ طاقهای‌ آهنگ‌، كلمبه‌، كاربندی‌ و كجاوه‌ است‌. بخش‌ افزودۀ سال‌ 1303ش‌ با طراحی‌ استاد جعفر معمار نمونۀ كاملی‌ از معماری‌ اواخر عصر قاجاریه‌ به‌ شمار می‌آید؛ در حالی‌ كه‌ تزیینات‌ نمای‌ بنا و ایجاد پله‌ به‌ عنوان‌ یك‌ عنصر معماری‌ در محور اصلی‌ سالن‌ ورودی‌، حكایت‌ از تغییر سبك‌ معماری‌ دارد. نمای‌ بخش‌ بازسازی‌ شده‌ در این‌ دوره‌ تزییناتی‌ به‌ سبك‌ باروك‌ با آجر است‌ كه‌ شامل‌ قوسهای‌ نیم‌ بیضی‌ بالای‌ پنجره‌ها و آجر پیش‌بُر و آجر تراش‌بُر، بر روی‌ نما و گلهای‌ برجستۀ بالای‌ درِ اصلی‌ است‌. بخش‌ ایجاد شده‌ پس‌ از آتش‌سوزی 1310ش (نمای جنوبی‌)، نوعی‌ معماری‌ نئوكلاسیك‌ فرانسوی‌ است‌ و نمای‌ شمالی‌ از سبك‌ معماری‌ هخامنشی‌ تأثیر پذیرفته‌، و حجم‌ قابل‌ توجهی‌ از گچ‌بری‌ نیز در داخل‌ ساختمان‌ به‌ كار رفته‌ است‌.
با آنكه‌ این‌ بنا عناصری‌ از همۀ دوره‌های‌ معماری‌ را وام‌ گرفته‌ است‌، به‌ هیچ‌ وجه‌ آشفتگی‌ سبكی‌ در آن‌ دیده‌ نمی‌شود؛ اما به‌ هر روی‌، از ویژگیهای‌ آن‌، این‌ است‌ كه‌ معماری‌ بنا در كنار تحولات‌ سیاسی‌ و اجتماعی ایران‌ ــ كه‌ مجلس‌ كانون‌ اصلی‌ آن‌ بوده‌ ــ دچار تحولات‌ جدی‌ شده‌ است‌.
بنای بهارستان‌ در 1356ش‌ با شمارۀ 1605 در فهرست‌ بناهای‌ تاریخی‌ ایران‌ به‌ ثبت‌ رسیده‌ است‌.

مآخذ

امین‌الدوله‌، علی‌، خاطرات‌ سیاسی‌، به‌ كوشش‌ حافظ فرمانفرماییان‌، تهران‌، 1341ش‌؛
انوار، عبدالله‌، «باغ‌سردار»، كتاب‌ تهران‌، تهران‌، 1370ش‌؛
«باغ‌ و عمارت‌ مرحوم‌ سپهسالار اعظم‌»، شرف‌، تهران‌، 1306ق‌، شم‌ 62؛
بامداد، مهدی‌، شرح‌ حال‌ رجال‌ ایران‌ در قرن‌ 12 و 13 و 14 هجری‌، تهران‌، 1347ش‌؛
پارسی‌، فرامرز، «مرمت‌ ساختمان‌ شورای‌ ملی‌ سابق‌»، دومین‌ كنگرۀ معماری‌ و شهرسازی‌ ایران‌ (متن‌ تایپی‌)، تهران‌، 1378ش‌؛
تاج‌ دولتی‌، محمد، «بنای‌ 102 سالۀ مجلس‌ به‌ تاریخ‌ معماری‌ پیوست‌»، رستاخیز، تهران‌، 27 خرداد 1357، شم‌ 941؛
تاریخچۀ كتابخانۀ مجلس‌ شورای‌ ملی‌، چاپخانۀ مجلس‌، تهران‌، 1355ش‌؛
تقی‌زاده‌، حسن‌، مقالات‌، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1349ش‌؛
تلگرافات‌ عصر سپهسالار، به‌ كوشش‌ محمود طاهر احمدی‌، تهران‌، 1370ش‌؛
«حریق‌ مهیب‌ در پارلمان‌»، اطلاعات‌، تهران‌، 1310ش‌، شم‌ 1488؛
خان‌ ملك‌ ساسانی‌، احمد، سیاستگران‌ دورۀ قاجار، تهران‌، 1338ش‌؛
شریف‌ كاشانی‌، محمدمهدی‌، واقعات‌ اتفاقیه‌ در روزگار، به‌ كوشش‌ منصوره‌ اتحادیه‌ و سیروس‌ سعدوندیان‌، تهران‌، 1362ش‌؛
شهری‌، جعفر، طهران‌ قدیم‌، تهران‌، 1371ش‌؛
طرح‌ مرمت‌ و بازسازی‌ ساختمان‌ مجلس‌ شورای‌ ملی‌ سابق‌، مهندسان‌ مشاور باوند، تهران‌، 1374ش‌؛
ملك‌زاده‌، مهدی‌، تاریخ‌ انقلاب‌ مشروطیت‌ ایران‌، تهران‌، 1363ش‌؛
ممتحن‌الدولۀ شقاقی‌، مهدی‌، خاطرات‌، به‌ كوشش‌ حسینقلی‌ خان‌ شقاقی‌، تهران‌، 1362ش‌؛
ناظم‌الاسلام‌ كرمانی‌، محمد، تاریخ‌ بیداری‌ ایرانیان‌، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر سعیدی‌ سیرجانی‌، تهران‌، 1362ش‌؛
نوربخش‌، مسعود، «مجلس‌ شورای‌ ملی‌ از توپ‌ لیاخوف‌ تا حریق‌ امسال‌»، زمان‌، تهران‌، 1373ش‌، شم‌ 1؛
وحیدنیا، سیف‌الله‌، «عدل‌ مظفر و تاریخچۀ آن‌»، وحید، تهران‌، 1350ش‌، س‌ 9، شم‌ 3.

فرامرز پارسی‌