بدیع الزمان تبریزی

بَدیعُ‌الزَّمانِ تبَریزی (زنده در 1038ق/ 1629م)، خوش‌نویس قلم نستعلیق و فرزند علیرضا عباسی.خاستگاه او تبریز است و از آنجا که مآخذ موجود ذکری از استاد او نکرده‌اند، می‌توان او را تربیت یافتۀ مکتب پدرش که از بزرگ‌ترین خوش‌نویسان دورۀ صفوی بود، به‌شمار آورد (ﻧﻜ : بیانی، احوال...، 1/ 97-99، 2/ 456-461).

دربارۀ زندگی وی اطلاعات بسیار اندک است؛ تنها میرزای سنگلاخ به شیوۀ خود ساختۀ همیشگیش شرحی دربارۀ زندگی و آثار او در تذکرة الخطاطین آورده، و به او لقب «نیک‌‌نگار» داده است (ص 263). دیگران نیز به تکرار نقلیات او پرداخته، و خود نیز چیزهایی بر آن افزوده‌اند (بیانی، همان، 1/ 97-98؛ سپهر، 97؛ حبیب، 191؛ سلجوقی، 56؛ شاغل عثمانی، 92). آنچه میرزای سنگلاخ دربارۀ شهرت بدیع‌الزمان در شاعری، بلندی مقامش نزد شاه عباس و کامل بودنش در «حسن خطوط و علوم حکمیه» نوشته است (ص 263-267)، جز در کتاب خود او، در جای دیگر نمی‌توان یافت. وی بدون ذکر تاریخ مرگ بدیع‌الزمان می‌نویسد: در عنفوان جوانی درگذشت. سپهرسال مرگ او را 1035ق دانسته (همانجا) که خطاست (‌ﻧﻜ : دنبالۀ مقاله). پیکر او را به گفتۀ میرزای سنگلاخ در گورستان تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده‌اند (ص 267).

آثار

با آنکه میرزای سنکلاخ آثار بسیاری از قطعه‌ها و مرقعهای متعدد به قلم نستعلیق و نسخ بر روی کاغذهای مختلف با رنگهای گوناگون به او نسبت داده (ص 267-269)، اما ثری از آنها تا کنون به دست نیامده است. آنچه امروز از او در دست است، بدین شرح است:
1. قطعه‌ای شامل یک رباعی به قلم نستعلیق سه دانگ و نیم دودانگ خوش با رقم «کتیبه بدیع‌الزمان غفر ذنوبه و ستر عیوبه بدرالسلطنه اصفهان مرقوم قلم شکته رقم گردید» که به نوشتۀ بیانی شاید سرودۀ خود اوست (احوال، 1/ 99). این قطعه نشان می‌دهد که وی تا سال تاج‌گذاری شاه صفی (1038ق/ 1629م) زنده بوده است (‌ﻧﻜ : همو، مجموعه، 157).
2. قطعه‌ای به قلم نستعلیق سه‌دانگ و دودانگ و نیم‌دودانگ خوش، با رقم «در شهر تبریز نوشته شده، نقله العبد بدیع‌الزمان غفرالله ذنوبه و ستر الله عیویه» که در کتابخانۀ سلطنتی (پیشین) موجود بوده است (همو، احوال، 1/ 98-99).
3. بیانی از قطعه خطی حاوی 5 بیت شعر از سروده‌های او، با تخلص «بدیعا»، در مدح پادشاهی ناشناخته به نام عبدالله در همان کتابخانه یاد می‌کند. این قطعه خط به قلم نستعلیق کتابت شده، و دارای رقم «لکاتبه تاریخ جلوس و تهنیت سال نو، خمس و ثلثین و الف فقیر بدیع‌الزمان غفر ذنوبه 1035» است (همان، 1/ 98). از آنجا که پادشاه مدح شده در این بیتها شناخته شده نیست و در هیچ یک از مآخذ نیز تخلص بدیع‌الزمان را بدیعا یاد نکرده‌اند، در انتساب این اثر به او جای درنگ است.

مآخذ

بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1345ش؛
همو، مجموعه، تهران، 1363ش؛
حبیب اصفهانی، خط و خطاطان، استانبول، 1305ق؛
سپهر، هدایت‌الله، تذکرۀ خوش‌نویسان، تهران، یساولی؛
سلجوقی، فکری، ذکر برخی از خوش‌نویسان و هنرمندان، کابل، 1349ش؛
شاغل عثمانی، احترام‌الدین احمد، صحیفۀ خوش‌نویسان، علیگره، 1963م؛
میرزای سنگلاخ، تذکرة‌الخطاطین، تبریز، 1291ق.

مهبانو علیزاده