حسن بغدادی

حَسَنِ بَغْدادی، از مذهِّبان نامور ایران در سدۀ 10 ق / 16 م و هم‌زمان با شاه طهماسب اول (930-984 ق / 1524-1576 م) و شاه اسماعیل دوم صفوی (984-985 ق / 1576-1577 م).
وی فرزند قوام‌الدین بغدادی، زادۀ بغداد و رشدیافته و ساکن تبریز بود (قاضی‌احمد،145؛ صادقی، 257). در منابع موجود از تاریخ تولد و مرگ او آگاهی‌ای در دست نیست (نک‌ : شاه طهماسب ... ، 24-26؛ اسکندربیک، 1 / 177). حبیب اصفهانی تنها کسی است که از استاد حسن بغدادی نام برده و او را از قول برخیْ شاگرد محمد قمطنه دانسته (ص 264)، اما این نام در تذکره‌ها یافت نشده است.
صادقی افشار، تذکره‌نویس هم‌زمان حسن بغدادی، دربارۀ زندگی شخصی او می‌نویسد: «هیچ‌گونه اذیت و آزار را از ابنای جنس خود دریغ نمی‌داشت» (همانجا). اخلاق و رفتار ناپسند او موجب شد پدرش شهادت‌نامه‌ای بنویسد که در دنیا و آخرت پاسخ‌گوی کسی خواهد بود که او را بکشد. از جمله اعمال نکوهیدۀ وی که صادقی افشار ذکر کرده، پرتاب سنگ سماقی به سر پدرش، به نقل از پدر، جعل مهر شاه اسماعیل دوم که از کیفر آن جان به در برد، و داشتن روابط خلاف شرع بوده است (ص 257- 258). رفتار ناهنجار حسن بغدادی سبب شده تا شاه طهماسب او را مورد غضب قرار داده، دستگیر، و تهدید به قطع دست کند (اسکندربیک، همانجا)؛ اما تزیین و نقاشی درون گنبد آستانۀ امام حسین (ع) موجب بخشودگی او شد و مناصبی نیز به دست آورد (همانجا؛ قاضی‌احمد، 145-146؛ شاه طهماسب، 24-25).
حسن بغدادی در 983 ق / 1575 م به سمت «ریاست جماعت مذهبان و کاتبان و مجلِّدان و نقاشان و طلاکوبان و کاغذفروشان دارالسلطنۀ تبریز» منصوب شد (همان، 24-26)؛ اما برخی او را رئیس نگارخانۀ شاه طهماسب معرفی کرده‌اند (عالی، 67؛ حبیب، همانجا). پس از درگذشت شاه طهماسب، وی وارد کتابخانۀ شاه اسماعیل دوم شد (اسکندربیک، همانجا).
حسن بغدادی پسری داشته که نام او در متون نیامده است، اما نوشته‌اند که او نیز مذهّب بوده است (صادقی، 258؛ اسکندربیک، همانجا). از شاگردان او محمدعلی تبریزی، محب‌علی تبریزی و سیاوش‌بیگ گرجی را نام برده‌اند (عالی، 64، 67- 68؛ حبیب، 262، 264-265).
آثار هنری حسن بغدادی در متون مورد تحسین قرار گرفته است؛ او را در هنر تذهیب یگانه، و کارش را از نظر ریزه‌کاری و دقیقه‌پردازی بهتر از «یاری مذهب» توصیف کرده‌اند. تنها اثر شناخته‌شدۀ او تذهیب قرآنی به قلم شاه محمود نیشابوری ــ نستعلیق‌نویس نامدار ــ است (موجود در استانبول، توپکاپی سرای، HS.25) که کتابت آن در 945 ق / 1538 م به پایان رسیده، اما تذهیب آن در 970 ق / 1563 م انجام شده است. صفحات اول و دوم، سرسوره‌ها، انتهای قرآن و علائم جزوات آن با ظرافت بسیار تذهیب و ترصیع شده است و امروزه یکی از قرآنهای نفیس مجموعۀ نسخه‌های خطی فارسی توپکاپی به‌شمار می‌آید (کریم‌زاده، احوال ... ، 1 / 150-151، «دو شاهکار ... »، 128، 130؛ تانیندی، npn.؛ ماهر، npn.). لینگز تذهیب دو صفحۀ اول و دوم آن را در کتابش (ص 190، نیز تصویر 91) بدون نام مذهب به چاپ رسانده است.
از نقاشی گنبد آستانۀ امام حسین (ع) به دست او، در متون نام برده شده، اما برخلاف گمان قاضی‌احمد که این اثر را جاودانه دانسته و نوشته است تا آخرالزمان و «ظهور مظهر موعود» در برابر دیدگان جهانیان خواهد بود، در پی تعمیرات متعدد با تزیینات دورۀ بعدی پوشانده شده یا از میان رفته است (قاضی‌احمد، نیز شاه طهماسب، همانجاها؛ خلیلی، 113-116).

مآخذ

اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی، تهران، 1350 ش؛
حبیب اصفهانی، خط و خطاطان، استانبول، 1305 ق؛
خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسة، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛
شاه طهماسب صفوی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1350 ش؛
صادقی افشار، صادق، مجمع‌الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیامپور، تبریز، 1327 ش؛
عالی، مصطفى، مناقب هنروران، استانبول، 1926 م؛
قاضی احمد قمی، گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1366 ش؛
کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران، لندن، 1363 ش؛
همو، «دو شاهکار خوش‌نویسی از شاه محمود نشابوری»، نامۀ بهارستان، تهران، 1386-1387 ش، س 8 و 9، شم‌ 13-14؛
نیز:

Lings, M., The Quranic Art of Calligraphy and Illumination, London , 1976;
Mahir, B., «The Koran Collection at the Topkapi Palace Library», Turkiyemiz, Culture and Art Magazine, 1992;
www.ee.bilkent.edu.tr / ~ history / Ext / Koran.html (acc.July, 16, 2012);
Tanindi, Z., « Topkapi Palace », Iranica, www.iranica.com / articles / topkapi-palace www.iranica.com / articles / topkapi-palace.
فریبا افتخار