بادگیر

نویسنده (ها) : محمدحسن سمسار

آخرین بروز رسانی : سه شنبه 20 خرداد 1399 تاریخچه مقاله

بادْگیر، سازه‌ای سنتی در معماری ایران برای جابه‌جایی و خنک‌کردن خود به خودی‌ هوای داخل ساختمان با بهره‌گیری از وزش باد و تغییر دمای هوا. این سازه دارای دو بخش است: بخش بیرونی و بخش درونی.

بخش بیرونی شاملِ برجی است بر زمینۀ ۴ یا ۸ پهلو (بیشتر راست‌گوشه) با آسمانۀ بسته که از آجر یا آجروخشت بر بالای بام بنا شده، و درون بدنۀ آن در نوع یک دهانه یکسره است و در دیگر گونه‌ها به نسبت شمار دهانه‌های بادگیربا تیغه‌های موربِ جداکننده به ۲یا ۸ بخش تقسیم می‌شود.

بخش درونی شامل گذرگاههای باد و هواکشهاست که درون ساختمان قرار دارد و بادگیر را به تالار تابستانی و زیرزمین یا حوض‌خانه مرتبط می‌سازد. بادگیرها با عملکرد یکسان ساختارهای گوناگون دارند (ﻧﻜ : پیرنیا، ۴۳؛ مصطفوی، ۳۳۷-۳۳۸؛ ایرانیکا).

تصویر ۱

بررسی بادگیرهای موجود و پراکنده درنقاط مختلف ایران نشان می‌دهد که تفاوتهای ساختاری آنها از نیاز اقلیمی و تکامل معماری سرچشمه گرفته است. گونۀ سادۀ بادگیرسازه‌ای خوپشته مانند برپایه‌ای کوتاه است که تنها یک دهانۀ باز به طرف باد خنک محلی دارد. اینگونه بادگیرها بدون میله یا برج است، بر کرانۀ بام ساخته می‌شود و دهانۀ خروجی آن به سقف اتاق آن باز می‌شود.

طرح ۱

به هنگام وزش باد مخالف یا سکون هوا این بادگیرها کار هواکش را انجام می‌دهد (پیرنیا، ۴۵؛ مصطفوی، ۳۳۸). نمونۀ تکامل‌یافتۀ اینگونه بادگیر در مسجد جامع طبس با۱۵ دهانۀبزرگ رو به شمال، درجبهۀ جنوب‌شرقی شبستان اصلی مسجد ساخته شده است (تصویر۱). هواکشهای آن نیز در سوی شمال شرقی شبستان پشت به بادگرم و خاک‌آلود جنوبی دارد (توسلی، ۸۹؛ دانش‌دوست، ۳۸، نیزتصویر۸۷).

بادگیرامام‌زاده حسینِ این شهر نیزنمونۀ جالبی از همین‌گونه، اما با ابتکاری کم مانند است. معمار سازندۀ این بادگیرافزون بر چشمه‌های بدنۀ پهن، دو چشمه در هر پهلوی باریکِبدنه ساخته است (طرح ۱) تا در صورت تغییر جهت باد، هوای خنک همچنان به درون بادگیر کشیده شود (توسلی، ۸۸). بادگیرهای کرانه‌ها و درون کویر بیشتر از اینگونه‌اند. زیرا با شرایط معماری کویری و ارتفاع و سوی وزش بادخنک موسمی سازگاری دارد (پیرنیا، همانجا). در بنادر و شهرهای کرانۀ خلیج‌فارس بادگیرها را بر برجهای کوتاه چهارگوش با یک دهانۀ باز به سوی نسیم خنک دریا می‌سازد (ایرانیکا). بادگیرهای با زمینۀ راست گوشه که دارای برج یا میله‌اند، در جاهایی ساخته می‌شود که باد خنک از شمال شرقی به سوی جنوب غربی می‌وزد. آنها از گونۀ بادگیرهای دو دهنه‌اند و سطح پهن انها به سوی باد خنک ساخته می‌شود (پیرنیا، همانجا) و درون میلۀ آنها برخلاف بادگیرهای یک دهانه که یکسره باز است، به دو بخش تقسیم می‌شود. بخش رو به باد خنک هوا را به درون بنا می‌برد و بخش دیگر که کار بیرون بردن هوا از داخل بنا را انجام می‌دهد (همو، ۴۶-۴۷).

بهره‌دهی بادگیرها هنگامی افزایش می‌یابد که از ۱ تا ۳ بادگیر دیگر با دهانه‌هایی با سوهای مخالف بر بامِ بنا ساخته می‌شود. بدین‌سان، باد از هرسو که بوزد، از دهانۀ یک بادگیر فرود می‌آید و هوای درون‌بنا از دهان بادگیرهای دیگر خارج می‌شود. معماران قدیمی اینگونه بادگیرها را «بده‌ویستان» می‌خواندند (مصطفوی، همانجا).

طرح ۲

در بادگیرهای چهار دهانه باد از هر سو که بوزد، به وسیلۀ یکی از دهانه‌های بادگیر به درون کشیده می‌شود. هوای درون بنا را نیز دهانۀ پشت به بادگیر به خارج می‌راند. در اینگونه بادگیرها فضای داخلی میله یا بدنۀ برج به بخشهای چهارگانه به شکل X تقسیم می‌شودو این تقسیم‌بندی تا خروجی بادگیر در تالار با حوض‌خانه ادامه می‌یابد (سیلواای فیگروا، ۵۵-۵۶؛ مصطفوی، ۳۳۷؛ پیرنیا، ۴۳؛ پوپ، III/ 1224؛ طرح ۲).

اینگونه بادگیر را بیشتر در شهرهای مرکزی چون یزد و کاشان می‌توان دید، سبب آن وجود بادهای خنکی است که در فصل گرما گاهی از شمال به جنوب و زمانی از شرق به غرب می‌وزد. در کاشان بادهایی که از جانب کرکس‌کوه می‌وزد، به‌ویژه در معماری بادگیرها تأثیر بسزایی گذاشته است (پیرنیا، همانجا؛ توسلی، ۶۱). برجهای بادگیر این ناحیه از ویژگیهای زیبایی، کارآیی و بلندی نسبت به دیگر مناطق برخوردارند.

دهانۀ آنها به بخشهای کوچک‌تری تقسیم گشته، و بدین‌سان، برشمار چشمه‌های دهانه افزوده شده‌است. این کار نه تنها به برجها چهرۀ زیباتری می‌دهد، بلکه به تنظیم فشار و استحکامات دهانه در برابر بادهای شدید وگردبادهای کویری کمک می‌کند (مصطفوی، ۳۳۸-۳۴۰).

برای افزایش استواری بادگیرهای بلند به هنگام ساخت، آنها را به تیرک کلاف‌بندی می‌کنند. از بیرون‌زدگی سرتیرکها نیز به جای چوب‌بست برای تعمیرات بیرون برج بهره می‌گیرند (توسلی ۸۸؛ بهادری‌نژاد، ۳۶۸). ارتفاع برجهای بادگیر در این بخش معمولاً از ۸ تا ۱۵ متر است (پوپ، III/ 1402). در پی این روند تکاملی بادگیرهای هشت ضلعی ساخته شد که از کارآیی ویژه‌ای برخوردارند، زیرا به سبب داشتن محیطِ نزدیک به دایره، باد از هرسو که بوزد، همواره بخشی از چشمه‌های بادگیر در برابر باد قرار دارد. مهم‌ترین نمونۀ آن برج بادگیر باغ دولت‌آباد یزد است که پیش از ویرانی بهش زبریین (یعنی چشمه‌های آن) با بلندی ۳۵/ ۳۳ متر بلندترین برج بادگیر ایران شناخته می‌شد (ایرانیکا؛ طرح ۳).

طرح ۳

طرح ۳

اوج تکامل معماری بادگیر را در منطقۀ یزد به صورت بادگیرهای دو اشکوبه می‌توان دید. اینگونه بادگیرها را بر زمینۀ چهارگوشه و چهار دهانه می‌ساخته‌اند و در بخش میانی آن برج دیگری، بلندتر از برج اصلی برپا می‌کردند که مستقل از بادگیر زیرین عمل می‌کرد. آسیب دیدن هریک از دو برج در کار دیگری تأثیر نداشت (مصطفوی، ۳۴۰). امتیاز دیگر اینگونه بادگیرها آن بود که چشمه‌های آن می‌توانست بادهایی را که در سطحهای مختلف می‌وزید، به داخل خود بکشد. نمونۀ بسیار زیبایی از بادگیر دو اشکوبه در ابرقور وجوددارد (همو، ۳۴۰-۳۴۳؛ توسلی، ۸۳؛ تصویر ۲).

تصویر ۲

انتخاب جای برج بادگیر، بلندی برج، تناسب آن با نیاز فضایی که به وسیلۀ آن باید خنک شود و نیز سوی دهانه و شمار چشمه‌ها کاری دقیق بود و به تجربه نیاز داشت. اشتباه محاسبۀ معمار به جای هوای خنک، بادگرم همراه با گردو خاک وارد خانه می‌کرد. معماران آزموده برای یافتن مکان مناسب بر بام از نردبانهای دو طرفه بالا می‌رفتند و با استفاده از حساسیت لالۀ گوش خود به سوی وزش باد و بلندی بادگیر را تعیین می‌کردند (مصطفوی، ۳۴۳-۳۴۴؛ بهادری‌نژاد، ۳۶۱). دو مشکل بادگیر همواره ورود گرد و خاک و حشرات و پرندگان به داخل بادگیر بوده است. مشکل نخست را با پهن ساختن قاعدۀ رج به نسبت بدنۀ آن می‌توان حل کرد، زیرا مقطع پهن از سرعت باد در ته بادگیر می‌کاهد و گردوخاک در ته برج ته‌نشین می‌شود. مشکل دیگر را نیز امروزه با نصب تور سیمی در دهانۀ بادگیر می‌توان حل کرد (همو، ۳۶۵).

طرح ۴

دهانۀ زیرین بادگیر که هوای هنک از آن وارد ساختمان می‌شود، به تناسب جای برج بادگیر در پشت‌بام، در سقف یا گیلویی یا بدنه و دیواراتاق یا زیرزمین و حوض‌خانه ساخته می‌شد (مصطفوی، ۳۴۲-۳۴۳). این دریچه‌های چوبی می‌پوشاندند تا افزون بر زیبایی با ساختمان هماهنگی داشته باشد (همو، ۳۴۲). در حوض‌خانه‌های بزرگ دهانۀ باگیر یا بادگیرها به گوشواره‌های گوشۀ حوض‌خانه راه داشت تا شدت گردش هوا با گشودن و بستن در آنها در اختیار ساکنان باشد (همانجا).

طرح ۵

طرح ۵

بادگیر در جاهای عمومی چون مسجد، مدرسه، کاروانسرا... کاربرد داشت. نقش بادگیرها در خنک و سالم نگاه‌داشتن آب در آب‌انبارها بسیار مهم بود. سقف گنبدی آب‌انبارها در تابستان حرارت را در خود نگاه می‌داشت و هوای گرم زیرآن سطح آب را گرم کرده، تولید بخارمی‌کرد. برای جلوگیری از انتقال گرما به لایه‌های زیرین آب لازم بود که بخارآب و حرارت جمع شده در زیرگنبد تهویه شود. این کار به کمک بادگیرهای چندگانه صورت می‌گرفت (بهادری‌نژاد، ۳۶۷-۳۶۹). نمونه‌های آن را در آب‌انبار شش بادگیری یزد (افشار، ۲/ ۶۶۷) و آب انبار مصلى در نائین با دو بادگیر چهار دهانه و یک بادگیر هشت دهانه می‌توان دید (توسلی، ۹۱-۹۲)

بادگیر در شهرها و روستاهای مناطق گرم و خشک ایران، به ویژه در بخش مرکزی آن چون سمنان و قم، کرانه‌ها و شهرهای کویری چون یزد، کاشان و نائین، شهرهای جنوب خراسان چون طبس، جزیره-ها و بندرهای کرانۀ خلیج‌فارس و دریای عمان، برخی از شهرهای استان فارس و کرمان چون شیراز، جهرم و سیرجان و دیگراستانها مورد استفاده بوده است (ﻧﻜ : همو، ۸۳-۹۳؛ ایرانیکا؛ پیرنیا، ۴۵-۴۶). در این میان، شهر یزد به سبب بسیاری بادگیرها و نقشی که در تکامل معماری بادگیر داشته است، به «شهر بادگیرها» شهرت دارد.

شیوۀ کار

بخشهای خشک و گرم ایران در تابستانها دارای جریان باد موسمی و شبانه‌روزی منظمی هستند که به وسیلۀ بادگیر برای خنک‌کردن داخل ساختمانها از آن بهره گرفته شده است (بهادری‌نژاد، ۳۶۱). بادگیر با وزش باد و کاهش و افزایش دما در شب و روزو تغییر چگالی هوای داخل و اطرافش به طور خود به خودی خنک‌سازی حساس و خنک‌سازی تبخیری انجام داد:

۱. خنک‌سازی حساس

در این روش تغییردمای هوا بدون تغییر رطوبت رخ می‌دهد. هنگام وزش باد دهانۀ رو به بادگیر از راه چشمه‌های خودباد را به دورن می‌کشد. شتاب باد با برخورد به خمیدگی درون چشمه‌ها افزایش می‌یابد و به طرف تنها راه خروج، یعنی دهانۀ زیربادگیر به حرکت درمی‌آید و ساختمان را خنک می‌کند. واکنش این عمل پدیدآمدن نیروی مکشی در بدنۀ پشت به بادگیر یا هواکش است و فضا را تهویه می‌کند (پیرنیا، ۴۶-۴۷؛ مصطفوی، ۳۳۸؛ توسلی، ۸۸). کار بادگیر در صورتی که باد نوزد، در شب و روز متفاوت است. در شبهای بی‌باد دیوارهای خارجی و داخلی برج‌بادگیر که به سبب کلفتی و طرح ویژۀ مقطع چشمه‌های آن دارای ظرفیت کافی برای جذب و ذخیرۀ گرماست، گرمای ذخیره شده در روز را به هوای اطراف و درون ود منتقل می‌سازد. هوای گرم‌تر که کم چگال‌تر است، فشارهوای بالای بادگیر را کاهش می‌دهد و کشش رو به بالا ایجاد می‌کند. نتیجۀ آن رانده‌شدن هوای درون ساختمان از راه بادگیر به خارج و جای‌گزینی هوای خنک حیاط و باغچه به داخل بناست. با وزیدن باد این روندجریان عکس می‌یابد (بهادری‌نژاد، همانجا). در روز اگر باد نوزد، چمشه و بدنۀ بادگیر که در طول شب خنک‌شده، هوای خنک اطراف خود را که از هوای گرم چگال‌تر است، به‌سبب پیدایش کششی نزولی به داخل ساختمان می‌راند. هنگامی که باد بوزد، این روند افزایش می‌یابد (همو،۳۶۱-۳۶۲).

۲. خنک‌سازی تبخیری

در خنک‌سازی تبخیری تغییردما و رطوبت هوا با هم صورت می‌گیرد. خنک‌سازی تبخیری که در پایین آوردن دما و ایجاد فضای آرامش‌بخش در گرمای شدید بسیار مؤثر است، در گوشه و کنار ایران به روشهای گوناگون صورت می‌پذیرد. در بندرهای کنارۀ خلیج‌فارس، به ویژه در بندرعباس جلو دهانۀ بادگیرها را پرده ای نیین می‌آویزد و بعدازظهرهای تابستان در اوج گرما بر آن آب می‌پاشند، تا خنک‌سازی تبخیری صورت گیرد (ایرانیکا). وجود حوض‌خانه و فوارۀ میان حوض و وجود سردابها و زیرزمینهای مرتبط با بادگیر به همین سبب است (جعفری، ۶۰؛ بهادری‌نژاد، ۳۶۳).

بادگیرسازان بم شیوۀویژه ای در خنک‌سازی تبخیری عرضه کرده‌اند. در این روش برج بادگیر در ۵۰ متری بنا برپا می‌شود. دالانی زیرزمینی بنا را به ته برج بادگیر می‌پیوندد. نشست آب از زمین روی دالان که زیر کشت گیاه و بوته و درخت است، دیوار دالان را همیشه مرطوب می‌سازد و هوای بادگیر با گذشتن از دالان و عبور از روی حوض و فواره‌ای که در مدخل دالان به حوض‌خانه ساخته شده است، به دو شیوۀ حساس و تبخیری خنک می‌شود (همو، ۳۶۳، ۳۶۶؛ طرح۴).

در گونۀ دیگری از خنک‌سازی تبخیری که با ترکیبی از بادگیری که به ساختمان چسبیده استو به زیرزمین آن راه دارد، از روی چاهی عبور می‌کند که به آب جاری زیربنا متصل است. در فاصله‌ای دورتر هوای گرم و خشک از چاه دیگری وارد شده، پس از عبور از روی جریان آب خنک از چاه اول بالا می‌آید و داخل زیرزمین می‌شود. برخورد جریان هوای بادگیر و چاه، نقطۀ رانش شدیدی ایجاد می‌کند و هوای خنک حساس و تبخیری را به درون زیرزمین می‌راند، چریان آب زیرزمینی می‌تواند مورد بهره‌گیری در بادگیرهای مسیرخود قرار گیرد (همو، ۳۶۳، ۳۶۵، ۳۶۷؛ طرح ۵).

پیشینه در ادبیات فارسی و معماری ایران

کهن‌ترین بنای تاریخی دروۀ اسلامی ایران که اثر وجود بادگیر در آن دیده می‌شود، مدرسۀ غیاثیۀ خرگرد است که آن را از بین سالهای ۸۴۶-۸۴۸ق/ ۱۴۴۲-۱۴۴۴م بنا کرده‌اند (اُکین، 85)؛ اما باید گفت که ساختن بادگیر دست کم از سده‌های نخستین هجری در ایران بزرگ رواج داشته، و ساختن این عنصر مهم معماری در سرزمینهای دور و نزدیک ایران حتى شمال افریقا (به ویژه در مصر) معمول بده است (ایرانیکا). کمبود آثار معماری در این‌باره را مدارک تاریخی و ادبی جبران می‌کند. نام بادخان، بادخون، بادغر، بادآهنگ، بادآهنج، بادهنج، بادهلج و... درمنتها و سروده‌های سرایندگان نامدار ایران چون ودکی سمرقندی، ابوشکوربلخی، کسایی مروزی، ابوطاهر خسروانی و دیگران در سدۀ ۴ق/ ۱۰م، و فرخی، سنایی، اثیرالدین اخسیکتی، خاقانی و دیگران در سده‌های ۵ و ۶ق/ ۱۱ و ۱۲م دیده می‌شود و در آثار متأخران در شعرِ محسن تأثیر و مسیح کاشانی به صورت بادگیر آمده است (ﻧﻜ : لغت‌نامه...، ذیل همین لغات؛ لغت‌فرس، ۱۳۵، ۳۶۲؛ نفیسی، ۳/ ۱۲۰۴). در متون تاریخی نیزگزارشهایی از ساختن بناهای چهاربادگیره و برپایی «بادگیرهای عالی» در نیمۀ دوم سدۀ ۸ق/ ۱۴م و آغاز سدۀ ۹ق/ ۱۵م در یزد وجود دارد (جعفری، ۵۴-۵۵، ۵۸-۶۰).

در سفرنامه‌های مسافران اروپایی که به روزگار پادشاهان صفوی به ایران آمده‌اند، گزارشهایی ـ گاه مفصل ـ دربارۀ ساختار و کارآیی بادگیر وجود دارد. سیلواای فیگروا دربارۀ بادگیرهای هرمز آگاهیهایی به دست می‌دهد (ص ۵۵-۵۶). شرح و تصویری که شاردن (د ۱۱۲۵ق/ ۱۷۱۳م) دربارۀ خانۀ بادگیرداری در اصفهان آورده است (ص 209-210)، از کابرد وسیع بادگیر رد این دوره حکایت دارد. طرحی از کُرنِلیس بروین از خیابان چهارباغ اصفهان برجای مانده که در ۱۱۱۵ق/ ۱۷۰۳م قلمی کرده است. در این طرح‌نمای یک برج بادگیر دو اشکوبه دیده می‌شود که نشان‌دهندۀ کاربرد این نوع بادگیر در ایران به روزگار سفر اوست (همایون، ۱/ ۱۸۳، ۲۲۹). درسده‌های ۱۲و۱۳ق/ ۱۸و۱۹م بادگیرهای بزرگ و زیبای دولت‌آباد یزد، خانۀ بروجردیهای کاشان و عمارت مشهور بادگیر در تهران ساخته شد (مشکوتى، ۷۸؛ نراقی، ۲۹۱؛ ذکاء، ۲۷۸-۲۸۱).

پیشینه در ادبیات معماری عرب

قدیم‌ترین شاعر عرب که در شعر او از بادهنج نام برده شده، ابوعبدالله محمد بن حسن ابن طوبی صقلی است که در ۴۵۰ق/ ۱۰۵۸م زنده بوده است (عمادالدین، ۵۵-۵۶؛ روزنتال، ۸؛ نیزﻧﻜ : قفطی، ۳/ ۱۰۷-۱۰۸)؛ اما پیش ازاو ساختن بادگیر (با نام فارسی آن) در مصر متداول بوده، چه، ابن بونس (د ۳۹۹ق/ ۱۰۰۹م؛ نیزﻧﻜ : ﻫ د، ۵/ ۱۴۶-۱۴۹) دربارۀ سوی وزیدن باد خنک شمال و شمال غربی در مصر سخن گفته، و به همین سبب، بادگیرهای یک دهانۀ قاهره رو به همان سمت داشته است (EI2, S).

در سده‌های ۶و۷ق/ ۱۲ و۱۳م در قاهره به سختی خانه‌ای یافت می‌شد که دارای بادگیر نباشد. ساختن بادگیرهای بلند و بزرگ ــ که به گزارش عبداللطیف بغدادی (د ۶۲۹ق/ ۱۲۳۲م) گاهی تا ۵۰۰ دینار هزینه داشت ــ به کاری خودنمایانه تبدیل شده بود (روزنتال، 1). کاربرد بسیار واژۀ فارسی «بادهنج» در ادبیات عرب و ساخت‌وساز انبوه این سازه در معماری سرزمینهای عربی به‌ویژه در مصر (ﻧﻜ : غزولی، ۱/ ۴۵ﺑﺒ؛ ﻧﻜ : روزنتال، 19-1)، نشان می‌دهد که بادگیر چون بسیاری دیگر ازعناصرمعماری ایرانی به سرزمینهای دور رفته است. روزنتال در پژوهش ژرف خود دربارۀ پیدایش و گسترش بادگیر، بر آن است که این سازه در ایران اختراع شده، و به روزگار عباسیان ساخت آن در بین‌النهرین رواج محدود داشته است و با افزوده شدن اهمیت سیاسی و اقتصادی مصر در دورۀ فاطمیان در مصر رواج بسیار یافته، و در ازای سدۀ ۱۳ق/ ۱۹م همچنان پر رونق بوده است (ص 5-4).

واپسین سخن آنگه بادگیر ساخته‌ای است هوشمندانه از سوی معماران ایرانی برای رفع نیاز ساکنان بخشهای گرم و خشک ایران به داشتن مسکن آسوده با بهره‌گیری از موادبوم آورد و با خورشید. کارآیی بادگیرچنان است که اتاقهای تابستانی و زیرزمینهای شهرها و روستاهای کویر ایران را که درتابستان، گرمای خارج آنها از °۴۵ سانتی‌گراد فراتر می‌رود، به نحوی شگفت‌انگیز به مکانی راحت برای زیست تبدیل می‌کند (پوپ، III/ 1224)، کاری که فن‌آوری پیشرفتۀ امروزی نمی‌تواند جایگزین آن شود (پیرنیا، ۴۷).

مآخذ

افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، ۱۳۴۸-۱۳۵۴ش؛ بهادری‌نژاد، مهدی، «دستگاههای خنک‌سازی خودبه خودی در معماری ایران»، آشنایی با دانش، تهران، ۱۳۵۸ش، ﺷﻤ ۵، پیرنیا، محمدکریم، »بادگیر و خیشخان»، باستان‌شناسی و هنرایران، تهران، ۱۳۴۸ش، ﺷﻤ ۴؛ توسلی، محمود، ساخت شهرها و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران، تهران، ۱۳۶۰ش؛ جعفری، جعفر، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۳ش؛ دانش‌دوست، یعقوب، بناهای تاریخی طبس، تهران، ۱۳۷۶ش؛ ذکاء یحیى، تاریخچۀ ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران، تهران، ۱۳۴۹ش؛ سیلواای فیگروا، گارثیا، سفرنامه، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران، ۱۳۶۳ش؛ عمادالدین کاتب، محمد، خریدةالقصر، قسم شعرای مغرب، به کوشش محمد مرزوقی و دیگران، تونس، ۱۹۸۶م؛ غزولی، علی، مطالع البدور فی منازل السرور، ۱۲۹۹ق؛ قفطی، علی، انباه الرواة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، قاهره، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۱۹ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا، مشکوتى، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی؛ مصطفوی، محمدتقی، «بادگیر پدیده‌ای زیبا و سهل و ممتنع درمعماری اصیل ایرانی»، یزدنامه، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۷۱ش، ج ۱ ؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان ونطنز، تهران، ۱۳۴۸ش؛ نفیسی، سعید، احوال و اشعار رودکی، تهران، ۱۳۱۹ش؛ همایون، غلامعلی، اسناد مصور اروپاییان از ایران، تهران، ۱۳۴۸ش، نیز:

Chardin, J., Voyages en Perse, Amsterdam, 1711; EI2, S; Iranica; o’kane, B ., «The Madrasa al- Ghiyāsīyya at Khargird» ; Iran, London, 1976, vol. XIV; Pope, A.U., A survey of persian art, London ect., 1967; Rosenthal, F., «poetry and architecture: the badhanjan», journal of arabic literature, 1978, vol. VIII.

محمدحسن سمسار