بابا لقمان، مقبره

بابا لُقْمان، مَقْبَره، آرامگاه منسوب به بابالقمان سرخسی، عارف مشهور سدۀ 4ق، در حومۀ سرخس. بابا لقمان با بسیاری از مشایخ صوفیه همچون ابوسعید ابوالخیر و ابوالفضل سرخسی معاصر و معاشر بوده است. ابوسعید او را بسیار ارج می نهاد و بزرگ می‌داشت. رفتار ملامتی گونۀ وی، سبب گشته بود تا نام او را در میان عقلای مجانین به شمار آورند (ﻧﻜ : محمد ابن‌منور، 24-25؛ جامی، 301-303). ظاهراً در دورۀ سلجوقی به‌سبب اعتقاد مردم به وی (ﻧﻜ : منشی، 43؛ بامداد، 35-36)، برای مدفن او بنایی پایه‌ریزی شد که باید آن را نخستین شالودۀ مقبرۀ کنونی دانست (مشکٰوتی، 108؛ بامداد، 33-34؛ منشی، 42-43؛ پوپ، III/ 1076). به‌عنوان قدیم‌ترین سند موجود دربارۀ این مقبره، باید از کتیبه‌ای یاد کرد که در متن آن به تاریخ 757ق اشاره شده است (مشکٰوتی، 109؛ پوپ، همانجا).
عبدالله قاجار در 1311ق عکسی از این آرامگاه گرفته، و ابوالخیر قاجار در ذیل آن آگاهیهایی دربارۀ ویژگیهای بنا نوشته است. بر پایۀ گزارش او بنا در نیم ‌فرسنگی سرخس، در کنار کشف رود و هریرود قرار دارد. در صحن بقعه و زیر گنبد جای دو قبر دیده می‌شود: یکی پابرجا، اما بدون نام و نشان و دیگری منهدم شده است. آرامگاه در کمال استادی ساخته شده است و به هنگام آبادانی، ابنیۀ متعددی در اطراف آن ساخته بوده‌اند. تصور یاد شده نشان می‌دهد که هنوز کتیبه‌های متعددی که استادانه گچ‌بری‌شده، بر پیشانی و اطراف در ورودی آرامگاه وجود داشته است و هماکنون نیز بخشهایی از آن پابرجاست. متن کتیبۀ اصلی بنا که درون طاق درگاه مقبره گچ‌بری شده، چنین است: «فی اتمام عمل هذا البقاع خدام شیخالاسلام اعظم... محمد ابن محمد لقمان... فی شهور سنة سبع و خمسین و سبع مائه». کتیبۀ دیگری بدین مضمون: «هذا البقعة لامیرالاکبیر... امیرمحمد خوارزم... » بر بنا موجود است که احتمالاً با قبر دوم درون بقعه می‌تواند مربوط باشد. سورۀ جمعه، آیاتی از سورۀ آل عمران به جز آن کتیبه‌هایی است که بر جای جای درون طاق درگاه نقش بسته بوده است. این آرامگاه درگذشته به نام «الغ‌باباناصری» شهرت داشته است (منشی، 42).
این بنای مربع شکل و مستحکم با آجر و ملات گچ با دیوارهای ستبر به عرض بیش از 3متر در دو طبقه ساخته شده است (بامداد، همانجا).
گنبد دو پوشۀ آجری کم‌خیز مقبره برگریوی مدور و بر روی قاعده‌ای چند ضلعی قرار گرفته، و بر بدنۀ هریک از اضلاع آن نورگیرهایی برای روشنایی درون گنبد تعبیه شده است. این گنبد سنگین به همراه مجموعۀ ساختمان زیرین آن، به شکلی بسیار زیبا ساخته شده، و شامل نمونه‌های گوناگون از تزئینات آجری است که برروی بدنۀ ساختمان نسب شده است (مشکٰوتی، 108-109؛ پوپ، همانجا). افزون بر تزیینات آجری این بنا، می‌توان به گچ‌بری و کاشی‌کاریهای زیبای آن اشاره کرد که نمونه‌های آن هنوز بر سر درآرامگاه باقی است.

این بنا، در مقایسه با آرامگاه سلطان سنجر سلجوقی (د 552ق) در مرو، دارای شباهتهای کلی است، و نیز از نظر تزئینات داخلی با گنبد هارونیه در طوس (اوایل قرن 8ق) همخوانی بسیار دارد (ﻧﻜ : همانجاها). در این بناها نقش پیش طاقها اهمیت تازه‌ای پیدا کرده که میراث معماری دورۀ سلجوقی است (هیلنبراند، 294-291) و این خود می‌تواند احتمال ساخت بنای نخستین مقبرۀ بابالقمان را در این دوره بیشتر کند؛ به ویژه مقایسۀ میان فیلپوشهای به کار رفته در مقبرۀ بابالقمان با مقبرۀ منسوب به طاووس در ابرقو و مسجد عبدالله نائین، پایان قرن 7ق، این مطلب را به خوبی آشکار می‌سازد. با وجود ریختگیها و آسیبهای که فیلپوشها دیده‌اند، لطمه‌ای به گنبد وارد نشده است (گدار، IV(2)/ 267,269).
آرامگاه بابالقمان چنانکه از کتیبه‌های آن بر می‌آید، در 757ق افزون بر تعمیر و نوسازی و افزودن انواع آرایه‌ها و کتیبه‌ها گسترش نیز یافته است و ایوانی بلند و پر آذین در سمت شمالی بنا ساخته شده که مدخل آرامگاه است. ایوان تازه به سبب ارتفاع بسیار و فراخی دهانۀ طاق و تزئینات کاشی‌کاری، این بنا را به‌صورت یکی از آثار شکوهمند معماری ایران درآورده (مشکٰوتی، همانجا)، چنانکه امروز نیز بازماندۀ نیمه ویران آن گویای عظمت بنا در روزگار آبادانی است.

تعمیرات و نگهداری

از 1333ش بنای آرامگاه مورد توجه قرار گرفت (ﻧﻜ : بامداد، همانجا)و کوشش برای حفظ و مرمت بنا از 1360ش آغاز شد. رطوبت‌زدایی و استحکام‌بخشی بنا، مرمت نقاط داخلی و خارجی، حفاظت از کتیبه‌های سر در، پاک‌سازی محوطۀ خارجی، مهار کردن گنبد داخلی، تعمیر و تهیۀ مقدمات تکمیل گنبد خارجی، بخشی از اقداماتی است که تاکنون به‌وسیلۀ سازمان میراث فرهنگی برای نگهداری و بازسازی بنا صورت گرفته است. این بنا به شمارۀ 165 در فهرست بناهای تاریخی به ثبت رسیده است (مشکٰوتی، 108).

مآخذ

بامداد، مهدی، آثار تاریخی کلات و سرخس، تهران، 1344ش؛
جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش محمود عابدی، تهران، 1370ش؛
محمدبن منور، اسرارالتوحید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1366ش؛
مشکٰوتی، نصرالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛
منشی، محمدعلی، سفرنامۀ رکن‌الدوله به سرخس، به کوشش محمد گلبن، تهران، 1356ش؛
نیز:

Godard, a., Āthār-e Īrān. Haarlem, 1949;
Hillenbrand, R., Islamic Arechitecture, Edinburgh, 1994;
Pope, A.U., A Survey of Persian Art. Tehran ect., 1967.
مهبانو علیزاده