ارگبا

اَرْگُبا، قبایلی‌ مسلمان‌ و سامی‌ كه‌ در بخشهایی‌ از اتیوپی‌ سكنى‌ دارند. مسكن‌ اصلی‌ مردمان‌ ارگبا، ناحیۀ كوهستانی‌ اَنكُبِر در بخش‌ شمال‌ شرقی‌ استان‌ شِوا در اتیوپی‌ است‌ كه‌ روستاهایی‌ از جمله‌ اَلیواَمبا و چانو با چندین‌ هزار جمعیت‌ را در برمی‌گیرد (نك‌ : وُلفنزن‌، 267؛ كوهن‌، 147؛ تیتوف‌، 100؛ لسلاو، «حبشی‌...»، 492). زیستگاه‌ گروهی از مهاجران‌ قبایل‌ ارگبا، منطقه‌ای‌ در جنوب‌ هرر در اتیوپی‌ است‌ كه‌ زبان‌ كنونی‌ آنان‌ زبان‌ گالا ست‌، اما در گذشته‌ای‌ نه‌ چندان‌ دور آنان‌ به‌ زبان‌ نیاكان‌ خود، ارگبا سخن‌ می‌گفته‌اند (نك‌ : همو، «وام‌ واژه‌ها»، 36؛ نیز كوهن‌، تیتوف‌، همانجاها).
پژوهشهای‌ انجام‌ شده‌ دربارۀ زبان‌ ارگبا، نشان‌دهندۀ اهمیت‌ آن‌ از نظر مطالعات‌ سامی‌شناسی‌ است‌ و این‌ زبان‌ روی‌ به‌ فراموشی‌ نهاده‌، مشخص‌ترین‌ جنبه‌ از حیات‌ فرهنگی‌ مردمان‌ ارگباست‌ كه‌ در پژوهشها بدان‌ پرداخته‌ شده‌ است‌. در طبقه‌بندی‌ زبانها، زبان‌ ارگبا به‌ شاخۀ جنوب‌ غربی‌ یا گروه‌ زبانهای‌ حبشی‌ - عربی‌ جنوبی‌ از زبانهای‌ سامی‌ تعلق‌ دارد و در تقسیم‌ درونی‌ زبانهای‌ حبشی‌، از دستۀ زبانهای حبشی‌ جنوبی‌ محسوب‌ می‌گردد (برای‌ توضیح‌ بیشتر، نك‌ : لسلاو، «وام‌واژه‌ها»، همانجا، «سامی‌...»، 4؛ گلدنبرگ‌، 465؛ پُلُتسكی‌، 37).
برپایۀ نام‌گذاری‌ كوهن‌ ــ كه‌ از سوی‌ دیگر زبان‌ شناسان‌ نیز مورد توجه‌ قرار گرفته‌ است‌ ــ گویش‌ قبایل‌ ساكن‌ در انكبر ارگبای‌ شمالی‌ و گویش‌ پیشین‌ قبایل‌ جنوب‌ هرر ارگبای‌ جنوبی‌ خوانده‌ شده‌ است‌ (نك‌ : لسلاو، همانجا). اطلاعات‌ واژگانی‌ داده‌ شده‌ دربارۀ ارگبای‌ جنوبی‌ توسط خانم‌ دُمونفره‌ حكایت‌ از باقی‌ بودن‌ این‌ گویش‌ تا دوره‌ای‌ نزدیك‌ دارد، اما ارگبای‌ جنوبی‌ در برابر زبان‌ گالا روی‌ به‌ انقراض‌ نهاده‌ است‌ و در دهۀ 40 سدۀ حاضر میلادی‌، تلاش‌ لسلاو در منطقۀ جنوب‌ هرر برای‌ یافتن‌ كسانی‌ كه‌ به‌ زبان‌ ارگبا سخن‌ گویند، بی‌نتیجه‌ بوده‌ است‌ (نك‌ : لسلاو، همان‌، 37-36، «حبشی‌»، همانجا). گویش‌ ارگبای‌ شمالی‌ نیز به‌تدریج‌ در برابر زبان‌ اَمهَری‌ عقب‌ نشسته‌، اندك‌ اندك‌ به‌ فراموشی‌ سپرده‌ می‌شود (همو، «وام‌ واژه‌ها»، همانجا).
پژوهشهای‌ انجام‌ یافته‌ دربارۀ ارگبا نسبت‌ به‌ دیگر زبانهای‌ حبشی‌ بسیار اندك‌ است‌ (كوهن‌، همانجا؛ لسلاو، همان‌، 36). نخستین‌ كوششها در این‌ زمینه‌، تهیۀ دو مجموعۀ كوچك‌ واژگان‌ بود كه‌ برپایۀ تحقیقات‌ محلی‌ توسط زتسن‌ و لفبور گردآوری‌ شد و در اوایل‌ سدۀ 19م‌ به‌ چاپ‌ رسید. همین‌ دو مجموعه‌ بعدها از سوی‌ پرتوریوس‌ و كوهن‌ در بررسی‌ زبان‌ ارگبا مورد استفاده‌ قرار گرفت‌، اما لسلاو در پژوهشی‌ نشان‌ داد كه‌ این‌ دو مجموعه‌ واژگان‌ به‌ زبان‌ ارگبا تعلق‌ ندارند و گردآوری‌كنندگان‌ آنها، این‌ اطلاعات را از گروهی‌ ساكن‌ در سرزمین‌ قبایل‌ ارگبا به‌ دست‌ آورده‌اند كه‌ به‌ گویشی از زبان گوراگه‌ از زبانهای‌ حبشی‌ جنوبی‌ سخن‌ می‌گفته‌اند (نك‌ : لسلاو، «حبشی‌»، همانجا).
لسلاو كه‌ خود در سالهای‌ 1946-1947 و 1950م‌ به‌ تحقیقات‌ محلی‌ در اتیوپی‌ اشتغال‌ داشت‌، یادداشتهای‌ بسیاری‌ را دربارۀ گویش‌ شمالی‌ از زبان‌ ارگبا فراهم‌ كرد (نك‌ : «وام‌ واژه‌ها»، 37) و در سالهای‌ بعد مقالاتی‌ را منتشر كرد كه‌ از اساسی‌ترین‌ پژوهشها دربارۀ این‌ زبان‌ به‌ شمار می‌آیند. وی‌ علاوه‌ بر مباحث‌ طرح‌ شده‌ دربارۀ ارگبا به‌ طور پراكنده‌ در آثار عمومی‌ حبشی‌ خود (مثلاً نك‌ : «سامی‌»، 8، 7، جم‌) در مقالاتی‌ با عناوین‌ «وام‌ واژه‌های‌ عربی‌ در ارگبا» (1957م‌)، «وصفی‌ آغازین‌ از ارگبا11» (1959م‌) و «تحلیل‌ واژگان‌ ارگبا» (1966م‌) به‌ طور خاص‌ به‌ بررسی‌ این‌ زبان‌ پرداخته‌ است‌.
از آنجا كه‌ مردمان‌ ارگبا مسلمان‌ هستند، زبان‌ آنان‌ به‌ طور طبیعی‌ از زبان‌ عربی‌ تأثیر ویژه‌ای‌ پذیرفته‌، و لسلاو در مقالۀ «وام‌واژه‌ها...» تأثیر واژگانی‌ عربی‌ در این‌ زبان‌ را مورد مطالعه‌ قرار داده‌ است‌؛ اما به‌طوركلی‌ ارگبا نسبت‌ به‌ هرری‌، زبانی‌ دیگر از زبانهای‌ حبشی‌ جنوبی‌ و متعلق‌ به‌ مسلمانان‌، كمتر تحت‌ تأثیر عربی‌ قرار گرفته‌ است‌ (نك‌ : ولفنزن‌، 267).
واژگان‌ ارگبای‌ شمالی‌ را به‌ طور جدّی‌، لسلاو در آثار یادشدۀ خود مورد مطالعه‌ قرار داده‌ است‌، اما دربارۀ ارگبای‌ جنوبی‌، تنها منبع موجود، واژگانی‌ گرد آوری‌ شده‌ توسط دمونفره‌ است‌ كه‌ بعدها توسط كوهن‌ تنظیم‌ شده‌، و انتشار یافته‌ است‌؛ این‌ واژگان‌ حاصل‌ مدتی‌ زندگی‌ او در میان‌ قبایل‌ ارگبا در جنوب‌ هرر در هنگامی‌ است‌ كه‌ هنوز زبان‌ نیاكان‌ در میان‌ آنان‌ متداول‌ بوده‌ است‌. آگاهیهایی‌ دربارۀ دستور زبان‌ ارگبا، به‌ویژه‌ در بخش‌ دوم‌ كتاب‌ كوهن‌، «مطالعات‌ جدید دربارۀ حبشی‌ جنوبی‌» داده‌ شده‌ است‌(نیز برای‌ مقایسۀ دستوری‌، نك‌ : گلدنبرگ‌، 473 به‌ بعد).
از ادبیات بسیار محدودِ ارگبا، یك‌ مجموعۀ شعر نوشته‌ شده‌ با خط حبشی‌ (نه‌ همچون دیگر زبانهای‌ اسلامی حبشه‌ با خط عربی‌) است كه‌ از سوی‌ مُندُن‌ ویدله‌ گردآوری‌ شده‌، و به‌ كوشش‌ واینتسینگر در 1913م‌ دروین انتشار یافته‌ است‌ (برای‌ تحقیقات انجام گرفته‌ دربارۀ این مجموعه‌، نك‌ : لسلاو، «حبشی‌»، 492).

مآخذ

ولفنزن‌، ا.، تاریخ‌ اللغات‌ السامیة، بیروت‌، 1980م‌؛
نیز:

Cohen, M., «Langues chamito-sémitiques», Les langues du monde, Paris, 1952, vol. I;
Goldenberg, G., «The Semitic Languages of Ethiopia and Their Classification», Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 1977, vol. XL;
Leslau, W., «Arabic Loanwords in Argobba», Journal of the American Oriental Society, 1957, vol. LXXVII;
id, «Ethiopic and South Arabian», Current Trends in Linguistics, The Hague/ Paris, 1970, vol. VI;
id, «South-East Semitic», Journal of the American Oriental Society, 1943, vol. LXIII;
Polotsky, H. J., A review of «Gafat Documents... by W. Leslau», ibid, 1949, vol. LXIX;
Titov, Y. G., «K voprosu o yazykovoı situatsiĭ v Efiopii», Semitskie yazyki, Moscow, 1965.
بخش‌ مردم‌شناسی