بیکندی، ابوجعفر

بِیكَنْدی‌، ابوجعفر محمد بن‌ احمد بخاری‌ حنفی‌ (392 یا 394-482ق‌ / 1002 یا 1004-1089م‌)، محدث‌، فقیه‌ و متكلم‌ معتزلی‌، معروف‌ وی‌ را از مردم‌ بخارا دانسته‌اند (قرشی‌، 3 / 23؛ ابن‌ حجر، 5 / 70)، ولی‌ پیداست‌ كه‌ اصلاً به‌ این‌ شهر (بین‌ بخارا و جیحون‌) تعلق‌ داشته‌ است‌ (یاقوت‌، 1 / 797).
دربارۀ تاریخ‌ تولد او اختلاف‌ است‌ (نک‌ : ذهبی‌، تاریخ‌ ... ، 34 / 96، سیر ... ، 18 / 586-587؛ قرشی‌، 3 / 25؛ ابن‌ حجر، 5 / 71). گزارش‌ بغدادی‌ كه‌ سال‌ ولادت‌ وی‌ را 412ق‌ / 1021م‌ دانسته‌ است‌ (2 / 75)، دور از حقیقت‌ می‌نماید.
بیكندی‌ در زادگاهش‌ به‌ تحصیل‌ پرداخت‌؛ سپس‌ در 412ق‌ به‌ خراسان‌ رفت‌ و نزد علمای‌ حنفی‌ تحصیلات‌ خود را ادامه‌ داد (قرشی‌، همانجا؛ ابن‌ قطلوبغا، 254). بعد از آن‌ به‌ مصر رفت‌ و در مقام‌ فقیهی‌ حنفی‌ و متكلمی ‌معتزلی ‌به‌ بحث ‌و گفت‌وگو با دانشمندان ‌آن‌ دیار پرداخت‌ و به‌ ویژه‌ با ابونصر هبةالله‌ (د 470ق‌ / 1077م‌)، دانشمند و داعی‌ معروف‌ اسماعیلی‌ مناظره‌ كرد و رسالۀ الهدى و الارشاد لاهل‌ الحیرة و العناد را در رد آراء وی‌ نوشت‌ (قرشی‌، 3 / 25-26؛ ابن‌ حجر، 5 / 71؛ ابن‌ قطلوبغا، همانجا). پس‌ از مدتی‌ عزم‌ بغداد نمود، اما به‌ سبب‌ مخالفت‌ عبدالملك‌ ابن‌ محمد (د 460ق‌ / 1068م‌)، معروف‌ به‌ شیخ‌ اجل‌، از بزرگان‌ بغداد، ناچار تا مرگ‌ شیخ‌ صبر كرد و آن‌گاه‌ وارد بغداد شد (خطیب‌، 10 / 434؛ ابن‌ جوزی‌، 9 / 52؛ ذهبی‌، تاریخ‌، 34 / 95؛ قرشی‌، 3 / 24؛ ابن‌ حجر، 5 / 70).
بیكندی‌ در بغداد به‌ عنوان‌ یك‌ محدث‌ شناخته‌ شد (برای‌ شیوخ‌ و راویان‌ او، نک‌ : ذهبی‌، تاریخ‌، نیز قرشی‌، همانجاها؛ ابن‌ حجر، 5 / 71)؛ اما برخی‌ او را توثیق‌ نكرده‌اند؛ چه‌، ادعا می‌كرده‌ كه‌ از اسماعیل‌ بن‌ حاجب‌ كشانی‌ حدیث‌ شنیده‌، در حالی‌ كه‌ كشانی‌ در زمان‌ كودكی‌ ابوجعفر در گذشته‌ بوده‌ است‌ (ذهبی‌، همان‌، 34 / 96، سیر، 18 / 587؛ قرشی‌، 3 / 24-25).
گویا بیكندی‌ در امورسیاسی‌ نیز دست‌ داشت‌ و چنان‌ كه‌ ابن‌ عدیم‌ گزارش‌ كرده‌ است‌، در سالهای‌ 462 و 463ق‌ از سوی‌ بنی‌ مرداس‌ مأموریتهای‌ سیاسی‌ یافت‌ (2 / 382).
وی‌ در بغداد درگذشت‌ و در مقبرۀ باب‌ حرب‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ جوزی‌، 9 / 52؛ ذهبی‌، همانجاها، میزان‌ ... ، 3 / 462؛ ابن‌ كثیر، 6 / 147؛ قرشی‌، 3 / 24، 26؛ ابن‌ حجر، 5 / 70، 71).
آثاری‌ چون‌ تحقیق‌ الرسالة باوضح‌ الدلالة، الرسالة المسعودیة فی‌ المباحث‌ النفیسیة و الهدى و الارشاد لاهل‌ الحیرة و العناد (قرشی‌، 3 / 26؛ ابن‌ قطلوبغا، 254-255؛ حاجی‌ خلیفه‌، 1 / 378، 891) به‌ بیكندی‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌.

مآخذ

ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، حیدرآباد دكن‌، 1359ق‌؛
ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، لسان‌ المیزان‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1987م‌؛
ابن‌ عدیم‌، عمر، زبدة الحلب‌، به‌ كوشش‌ سامی‌ دهان‌، دمشق‌، 1373ق‌ / 1954م‌؛
ابن‌ قطلوبغا، قاسم‌، تاج‌ التراجم‌، به‌ كوشش‌ محمد خیررمضان‌ یوسف‌، دمشق‌، 1413ق‌ / 1992م‌؛
ابن‌ كثیر، البدایة و النهایة، به‌ كوشش‌ احمد ابوملحم‌ و دیگران‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1987م‌؛
بغدادی‌، هدیة؛
حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛
خطیب‌ بغدادی‌، احمد، تاریخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349ق‌ / 1931م‌؛
ذهبی‌، محمد، تاریخ‌ الاسلام‌، حوادث‌ سالهای‌ 481-490ق‌، به‌ كوشش‌ عمر عبدالسلام‌ تدمری‌، بیروت‌، 1414ق‌ / 1994م‌؛
همو، سیراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و محمد نعیم‌ عرقسوسی‌، بیروت‌، 1405ق‌ / 1984م‌؛
همو، میزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، قاهره‌، 1382ق‌ / 1963م‌؛
قرشی‌، عبدالقادر، الجواهر المضیئۀ، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1413ق‌ / 1993م‌؛
یاقوت‌، بلدان‌.

الهه‌ هادیان‌ رسنانی‌