ابن سرج

اِبْنِ سَرْج، ابوجعفر محمد بن سَنان بن سرج بن ابراهيم تَنوخی شَيزَری (212-293 ق/ 827-906 م)، مقری، محدّث و قاضی حنفی شام. اگرچه تاريخ تولد او در منابع تصريح نشده، ولی با توجه به اينكه ابن عساكر (15/ 405) وفات او را در 293 ق و در 81 سالگی ضبط كرده، می‌توان تاريخ ولادت او را به دست آورد. براساس پاره‌ای قراين می‌توان نتيجه گرفت كه او عمدتاً در شيزر (شام) اقامت داشته (مثلاً نک‌ : اندرابی، 127)، ولی برای استماع از برخی مشايخ دمشق به آنجا رفته است (نک‌ : ابن‌عساكر، 15/ 403). او قرائت كسائی از قاريان هفتگانه، شيبة بن نصاح از قاريان شاذّ مدينه و احتمالاً قرائت ديگر قاريان را نزد مشايخی چون احمد بن جُبير انطاكی، ميمون بن حفص كوفی و به خصوص ابوموسی عيسی بن سليمان شيزری كه هر سه از شاگردان كسائی بوده‌اند، فراگرفت (نک‌ : اندرابی، ابن‌عساكر، همانجاها؛ ابن جزری، غاية، 2/ 150). روايت او به خصوص از كسائی در سده‌های 5 و 6 ق/ 11 و 12 م مورد عنايت مقريانی چون ابوعمرو دانی، هُذَلی، اندرابی، ابن سِوار، و سبط خياط قرار داشته و در آثار ايشان ثبت گرديده، ولی در آثار متأخر متروك شده است (قس: ابن جزری، النشر، 1/ 167-172). از مهم‌ترين راويان او در قرائت ابن‌شنبوذ شايان ذكر است (برای فهرستی از آنان نک‌ : ابن‌عساكر، 15/ 404؛ ابن جزری، غاية، همانجا).
در حديث نيز وی از مشايخی چون هشام بن عمار، مسيّب بن واضح، عبدالوهاب بن نجدۀ حوطی و عيسی بن سليمانی شيزری استماع و روايت كرده است (نک‌ : طحاوی، 2/ 288، 369، 3/ 146، 176، جم‌ ؛ برای فهرستی از آنان نک‌ : خطيب بغدادی، 1/ 360؛ ابن عساكر، همانجا). در ميان كسانی كه از او روايت حديث كرده‌اند، نيز می‌توان از محدّثان برجسته‌ای چون ابوجعفر طحاوی و سليمان بن احمد طبرانی ياد كرد (نک‌ : طحاوی، همانجاها؛ طبرانی، 2/ 44؛ برای فهرستی از آنان نک‌ : خطيب بغدادی، ابن عساكر، همانجاها). برخی از احاديث او را می‌توان در مطاوی كتب حديث چون مشكل الآثار طحاوی يافت. ابن عساكر (15/ 404-405) نيز شماری از احاديث وی را گرد آورده است. در قرائت، ابن جزری ( غاية، 2/ 150) او را ضابط (دقيق) شمرده، اما در حديث، ذهبی روايت او را به گونه‌ای ضعيف دانسته است (نک‌ : المغنی، 2/ 590؛ قس: همو، ميزان، 3/ 575). البته دليلی وجود ندارد كه اين گفته را طعنی در شخص ابن سرج بدانيم. جز قاری و محدّث، ابن سرج تا حدودی به عنوان يك فقيه نيز مطرح بوده است. او فقه حنفی را از استادش عيسی بن سليمان شيزری و او از محمد بن حسن شيبانی فرا گرفت (ابن جزری، غاية، 1/ 680- 609، 2/ 151). ابن‌سرج يكی از مشايخی است كه طحاوی فقيه بزرگ حنفی فقه محمد بن حسن شيبانی را از ايشان فرا گرفتـه است (نک‌ : همان، 2/ 151). در منابع به مذهب فقهی ابن سرج تصريح نشده، ولی اولاً از نقش او در انتقال مذهب حنفی از محمد بن حسن به طحاوی و ثانياً چون نزديك‌ترين استاد ابن‌سرج كه بيشترين تأثير را بر او گذاشته، يعنی عيسی بن سليمان شيزری، حنفی بوده (نک‌ : همان، 1/ 608)، چنين می‌نمايد كه او نيز حنفی بوده است. ابن سرج مدتی قاضی شيزر بوده (همان، 2/ 150؛ قس: ابن ماكولا، 4/ 453) و به رغم اينكه مذهب حنفی در شام رواج چندانی نداشت، ظاهراً اعطای منصب قضا به حنفيان امری متداول بوده است (قس: مقدسی، 180).

مآخذ

ابن‌جزری، محمد بن محمد، غاية النهاية، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352 ق/ 1933 م؛
همو، النشر فی قراءات العشر، به كوشش علی محمد ضباع، قاهره، كتابخانۀ مصطفی محمد؛
ابن عساكر، علی بن حسن، تاريخ مدينة دمشق، مصر، دارالنّشر؛
ابن ماكولا، علی بن هبةالله، الاكمال، به كوشش عبدالرحمن بن يحيی معلمی، حيدرآباد دكن، 1381 ق/ 1962 م؛
اندرابی، احمد بن ابی عمر، قراءات القرّاء المعروفين، به كوشش احمد نصيف جنابی، بيروت، 1407 ق/ 1986 م؛
خطيب بغدادی، احمد بن علی، تلخيص المتشابه، به كوشش سكينة شهابی، دمشق، 1985 م؛
ذهبی، محمد بن احمد، المغنی، به كوشش نورالدين عتر، حلب، 1391 ق/ 1971 م؛
همو، ميزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382 ق/ 1963 م؛
طبرانی، سليمان بن احمد، المعجم الصغير، به كوشش عبدالرحمن محمد عثمان، قاهره، 1388 ق/ 1968 م؛
طحاوی، احمد بن محمد، مشكل الآثار، حيدرآباد دكن، 1333 ق؛
مقدسی، احسن التقاسيم، به كوشش دخويه، ليدن، 1906 م.

بخش علوم قرآنی و حديث