ابن زیاد

اِبْنِ زياد، ابوالضياء عبدالرحمن‌ بن‌ عبدالكريم‌ غيثی‌ (900- 975 ق‌/ 1495- 1568 م‌)، فقيه‌، محدث‌ و عارف‌ شافعی‌ يمانی‌. در ترجمۀ ابن‌ زياد آگاهی‌ بيشتری‌ از آنچه‌ عيدروسی‌ آورده‌ در دست‌ نيست‌ و آنچه‌ در ديگر منابع‌ آمده‌ برگرفته‌ از همانست‌. وی‌ از نژاد مقاصره‌، تيره‌ای‌ از عك‌ بن‌ عدنان‌ بود، در زَبيد تولد يافت‌؛ قرآن‌ را از پدرش‌ آموخت‌ و حفظ نمود؛ پس‌ از آن‌ فقه‌ را از فقيهانی‌ چون‌ محمد و احمد (فرزندان‌ موسی‌ صنجاعی‌) و احمد المزجّد و شيخ‌الاسلام‌ ابوالعباس‌ ابن‌ طيب‌ طبنداوی‌، تفسير و حديث‌ را از حافظ وجيه‌الدين‌ ابن‌ ديبع‌ و موسی‌ بن‌ عبداللطيف‌ المشرع‌، اصول‌ فقه‌ را از جمال‌الدين‌ يحيی‌ قُتيب‌ و ادبيات‌ عرب‌ را از محمد مفضل‌ لحيانی‌ آموخت‌. در 942 ق‌/ 1535 م‌ حج‌ گزارد و مدتی‌ در مكه‌ و مدينه‌ درنگ‌ كرد و به‌ تدريس‌ پرداخت‌. عالمان‌ آن‌ دو شهر از جمله‌ مفتی‌ حجاز عبدالعزيز زمزمی‌ در درس‌ او حاضر می‌شدند. از سال‌ 948 ق‌ به‌ بعد، پس‌ از درگذشت‌ استادش‌ طبنداوی‌ در مسند تدريس‌ و افتاء قرار گرفت‌. فقه‌ را در جامع‌ كبير زبيد در مدرسه‌های‌ وهابيه‌، اشرفيه‌ و واثقيه‌، و حديث‌ را در جامع‌ پاشا مصطفی‌ النشّار تدريس‌ می‌كرد. ماههای‌ رجب‌، شعبان‌ و رمضان‌ را به‌ قرائت‌ و مقابلۀ صحيح‌ بخاری‌ در جامع‌ مظفری‌ اختصاص‌ داده‌ بود؛ در حدود 40 نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ در مقابله‌ به‌ كار می‌رفت‌ و خود ابن‌ زياد از فتح‌ الباری‌ فی‌ شرح‌ صحيح‌ البخاری‌ استفاده‌ می‌كرد. كار مقابله‌، صبح‌ روز 29 ماه‌ رمضان‌ طی‌ مراسمی‌ كه‌ در آن‌، امير شهر و قضات‌ شرع‌ و ديگر مردم‌ شركت‌ می‌كردند، پايان‌ می‌يافت‌. ابن‌زياد در تدريس‌ بسيار دقيق‌ بود؛ پس‌ از مطالعۀ كامل‌ به‌ تدريس‌ می‌پرداخت‌ و گاه‌ كه‌ مجال‌ مطالعه‌ نمی‌يافت‌ از تدريس‌ خودداری‌ می‌كرد. ابن‌ زياد، به‌ رغم‌ شهرت‌ و اعتبار اجتماعی‌ فراوان‌، در فقر و تنگدستی‌ می‌زيست‌ و جز تعداد اندكی‌ كتاب‌، چيز ديگری‌ نداشت‌. در 964 ق‌/ 1557 م‌ از بينايی‌ محروم‌ شد؛ اما به‌ ياری‌ فرزند و برخی‌ از شاگردانش‌ به‌ كار علمی‌ و تحقيقی‌ خود ادامه‌ داد و تدريس‌ را رها نكرد. او در فقه‌، شافعی‌؛ در كلام‌، اشعری‌ و در تصوف‌، پيرو يافعی‌ بود. وی‌ به‌ محيی‌الدين‌ بن‌ عربی‌ اعتقاد داشت‌ و از سخنان‌ او سود می‌جست‌ و از اين‌ رو صوفيان‌ او را محترم‌ می‌شمردند. در عين‌ حال‌، از نظر اجتماعی‌ بين‌ گروههای‌ مختلف‌ دارای‌ نفوذ كلمه‌ بود. اينكه‌ گفته‌ شده‌ است‌ ابن‌ زياد به‌ پرسشهايی‌ كه‌ از حبشه‌، هند، حجاز و حضرموت‌ می‌رسيد پاسخ‌ می‌گفت‌، نشانۀ آن‌ است‌ كه‌ شهرت‌ او از زبيد و پيرامون‌ آن‌ فراتر رفته‌ بوده‌ است‌. در برخی‌ از مسائل‌ فقهی‌، بين‌ او و برخی‌ از عالمان‌ روزگارش‌ مانند ابن‌ حجر هيتمی‌، مفتی‌ مكه‌، بحث‌ و مجادله‌ وجود داشت‌ كه‌ او در برخی‌ از آثارش‌ به‌ اين‌ مسائل‌ اختلافی‌ پرداخته‌ است‌. وی‌ در زبيد درگذشت‌ و پسرش‌ عبدالسلام‌ بر او نماز خواند و در مقبره‌ باب‌ القرتب‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. و جمع‌ عظيمی‌ در اين‌ مراسم‌ شركت‌ كردند (عيدروسی‌، 273- 279).

آثـار

ابن‌ زياد دارای‌ تأليفات‌ بسياری‌ است‌ كه‌ عمدتاً در فقه‌ و حديث‌ است‌.

خطی‌

1. الاجوبة المرضية عن‌ الاسئلة المكية (خديويه‌، 7/ 392؛ صنعا، 2/ 880)؛ 2. تحذير ائمة الاسلام‌ عن‌ تغيير بناء المسجد الحرام‌ (خديويه‌، همانجا؛ صنعا، 2/ 970)؛ 3. مناقب‌ الائمة الاربعة و تقليدهم‌ و اثبات‌ الحمد (احتمالاً «الجهر») بالبسملة (همان‌، 4/ 1813)؛ 4. المواهب‌ السنية فی‌ الاجوبة عن‌ المسائل‌ العدنية (خديويه‌، 7/ 395). وی دارای آثار ديگری نيز می‌باشد كه نسخه‌های خطی آنها در كتابخانه‌های دنيا موجود است (نک‌ : خديويه‌، 7/ 391-395؛ GAL, II/ 532-533;
GAL, S, II/ 555).
فتاوی‌ فقهی‌ وی‌ تحت عنوان غاية تلخيص المراد من فتاوی‌ ابن‌زياد توسط عبدالرحمان بن محمد بن حسين با علوی‌ جمع‌آوری‌ شده و به سال ‌1303 ق ‌در مصر به چاپ‌ رسيده ‌است‌.

مآخذ

خديويه‌، فهرست‌؛
صنعا، خطی‌؛
عيدروسی‌، عبدالقادر بن عبدالله، النور السافر، بيروت‌، 1985 م‌؛
نيز:

GAL ;
GAL, S.
حسن‌ يوسفی اشكوری‌