ابن رستم طبری

اِبْنِ رُستم طَبَری، ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم آملی، متكلم امامی سدۀ 3 ق/ 9 م. در مورد جزئیات زندگی او اطلاع چندانی در دست نیست. با در نظر گرفتن اینكه تنها راوی شناخته شدۀ او حسن ابن حمزۀ طبری در 358 ق/ 969 م وفات یافته است (نک‌ : نجاشی، 64)، حیات او را باید در نیمۀ دوم قرن 3 ق و شاید اوایل قرن 4 ق دانست. قراین مختلف این تصور را به وجود می‌آورد كه وی در طبرستان اقامت داشته و در این صورت در زمان حكومت علویان زیدی طبرستان (250-316 ق) می‌زیسته است. منتجب‌الدین در تاریخ ری از یك سفر او به ری اطلاع داده (ابن حجر، 5/ 103) و شاید ابن رستم در این سفر با برخی متكلمان آن شهر چون محمد بن عبدالرحمن بن قبۀ امامی (د قبل از 319 ق) تماس داشته است. تنها اثر موجود ابن رستم المسترشد فی الامامة نام دارد كه در نجف بدون تاریخ به چاپ رسیده است. نجاشی (ص 376) این كتاب را با همین عنوان به ابن رستم نسبت داده و آن را با دو واسطه از مؤلف روایت كرده است. در فهرست طوسی (ص 158) نیز از كتابی با این نام از وی یاد شده است، ولی ابن ندیم (ص 292) بدون اینكه از ابن رستم نامی ببرد المسترشد را به طبری مورخ نسبت داده است.
در سده‌های بعد این كتاب مورد استفادۀ ابن شهر آشوب (د 558 ق) در مناقب (2/ 294، جم‌ ) و ابن ابی الحدید (د 656 ق) در شرح نهج البلاغه (2/ 36) قرار گرفته است. نسخۀ چاپ شدۀ المسترشد تنها حاوی مباحث مربوط به امام علی (ع) بوده و به امامان دیگر نپرداخته است، ولی از منقولات ابن شهر آشوب از ابن رستم در مناقب (4/ 134، 262، 351) در مباحث مربوط به امامان سجاد، صادق و رضا‌ (ع) كه در یك مورد به اخذ آن از المسترشد نیز تصریح شده، چنین برمی‌آید كه بخشی از المسترشد به مباحث مربوط به دیگر امامان اثناعشر اختصاص داشته كه اكنون مفقود است. این كتاب را از نظر روش باید در زمرۀ آن دسته از آثار كلامی امامیه قرار داد كه برای اثبات حقانیت مذهب از روایات مخالفان بهره گرفته‌اند. با مقایسه بین المسترشد و كتاب الایضاح منسوب به فضل بن شاذان نیشابوری (د 260 ق) روشن می‌گردد كه این دو كتاب وجوه اشتراك بسیاری دارد و المسترشد مباحث ایضاح را در مواردی با بسط و تكمیل وارد كرده است (برای توضیح بیشتر در این مورد نک‌ : ابن‌شاذان، فضل، ه‌ د). در مورد استفادۀ احتمالی آثار بعدی از المسترشد، باید گفت كه به عنوان نمونه الشافی سید مرتضی اشتراكات زیادی با آن دارد، ولی نزدیكی بیشتر لفظ الشافی به الایضاح نسبت به المسترشد احتمال استفادۀ سید مرتضی از آن را كاهش می‌دهد (به‌عنوان نمونه میان المسترشد، 39-40 و الشافی، 242 و الایضاح، 135- 139 مقایسه شود). گذشته از جنبۀ كلامی، المسترشد از جهت منابع تاریخی با ارزشی كه مؤلف از آن نقل كرده و امروزه از منابع مفقود به شمار می‌روند، كتابی پرمایه است. از جمله می‌توان از روایات زیادی كه ابن رستم (جم‌ ) از واقدی نقل كرده، یاد كرد. ابن‌رستم بجز المسترشد آثار دیگری نیز داشته كه نجاشی و طوسی از آنها نامی نبرده‌اند (نک‌ : نجاشی، 376؛ طوسی، فهرست، 159)، ولی ابن شهرآشوب ( معالم، 106) اثری با عنوان الفاضح و ذهبی (3/ 499) كتابی به نام الرواة عن اهل البیت به او نسبت داده‌اند. قاضی نورالله شوشتری (1/ 98، 491) نیز كتابی با عنوان الایضاح در امامت به او نسبت داده كه محتوا و رابطۀ احتمالی آن با الایضاح منسوب به ابن شاذان دانسته نیست. اندك بودن اطلاعات، شباهت نامها و در مواردی هم عصر بودن موجب شده تا شخصیت صاحب المسترشد با چند تن دیگر خلط شود، از جمله برخی چون ابن حجر عسقلانی (5/ 103) او را با ابوجعفر احمد بن محمد بن یزدیار بن رستم طبری نحوی و مقری ساكن بغداد (د بعد 304 ق)، صاحب تألیفاتی در علوم قرآن و ادب خلط كرده‌اند (نک‌ : ه‌ د، ابن رستم).
ابن حجر (همانجا) همچنین با مستندی نامعلوم ابن رستم را از متكلمین معتزله شمرده و نیز احتمال داده آنچه در مورد كفایت مسح پا در وضو به طبری فقیه و مورخ نسبت داده شده مربوط به ابن رستم طبری بوده باشد، ولی تصریح طبری در تفسیر (6/ 83) به این حكم، بی‌اساس بودن احتمال ابن حجر را نشان می‌دهد. از طرفی دیگر ابن ابی الحدید (2/ 36) تصور كرده یك دو بیتی معروف كه در منابع دیگر (مانند یاقوت، 1/ 68) به ابوبكر محمد بن عباس خوارزمی نسبت داده شده و گفته شده كه دربارۀ طبری مورخ سروده شده، مربوط به صاحب المسترشد باشد. در این دو بیتی اطلاعاتی راجع به وطن و مذهب طبری موردنظر سراینده داده شده است. مهم‌ترین خلط در مورد ابن رستم نسبت كتاب دلائل الامامة كه در 1383 ق/ 1962 م در نجف به چاپ رسیده، به اوست. نخستین بار ابن شهر آشوب در قرن 6 ق در معالم (ص 106) این اثر را به وی نسبت داده است. در قرن 7 ق رضی‌الدین ابن طاووس به طور مكرر از دلائل استفاده كرده و مؤلف آن را محمد بن جریر بن رستم طبری ( الاقبال، 6)، محمد بن رستم بن جریر ( الامان، 52، فرج المهموم، 102، كشف المحجة، 35) یا محمد بن جریر ( اللهوف، 26، الیقین، 50-51) نامیده است. تطابق بین اسلوب منقولات ابن طاووس با دلائل الامامۀ چاپ شده، و نیز یافت شدن مطالب منقول در الامان (صص 52-60) و اللهوف (همانجا) عیناً در دلائل (74، 104- 109) نشان می‌دهد كه دلائل مورد نظر ابن طاووس همین كتاب بوده، با این تفاوت كه برخلاف نسخۀ چاپ شده، مبحث مربوط به امام علی (ع) و حتی احتمالاً پیامبر (ص) را نیز دربرداشته است. از سخن ابن طاووس در اللهوف (همانجا) چنین برمی‌آید كه او عبارت «قال ابوجعفر محمد بن جریر طبری» را كه بارها در دلائل الامامة تكرار شده (مثلاً صص 63، 210)، بیان كنندۀ نام مؤلف كتاب دانسته، در حالی كه مشایخ این محمد بن جریر طبری ابداً با دیگر مشایخی كه در طول كتاب دلائل الامامة از ایشان نقل قول شده از نظر طبقه تطبیق نمی‌كند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت كه مستند ابن‌طاووس در انتساب كتاب چندان محكم نبوده است. به هر حال باید توجه داشت كه اسناد كتاب دلائل با همۀ آشفتگیها و ابهاماتی كه دارد نشان می‌دهد تألیف كتاب دست‌كم بیشتر از یك قرن بعد از زمان صاحب المسترشد بوده است. نیز وجود لفظ «رحمه الله» پس از نام حسین بن عبیدالله غضائری (د 411 ق) در (ص 300) به همراه ذكر سال 395 ق در طبقۀ مشایخ برادر مؤلف در (ص 92) ظاهراً دلالت بر آن دارد كه تألیف كتاب مدتی پس از 411 ق/ 1020 م صورت گرفته است. با توجه به آنچه گفته شد سخن برخی از متأخران چون مجلسی (1/ 20) كه دلائل الامامة را نام دیگر المسترشد دانسته، یا المسترشد را جزء اول و دلائل را جزء دوم از اثری واحد شمرده‌اند (نک‌ : مقدمۀ دلائل، «د») بدون تردید خطاست (در مورد آثار دیگری كه به ابن رستم طبری نسبت داده شده و از نظر سند و اسلوب، وضعی شبیه دلائل الامامة دارند، نک‌ : آقابزرگ، 21/ 27- 28، 22/ 332، 24/ 349؛ حرّ عاملی، 1/ 28، 400). در اینجا ذكر این نكته لازم است كه طوسی در فهرست (ص 158) برای ابن رستم صفت «الكبیر» را آورده كه احتمال دارد برای تمییز او از ابن رستم دیگری باشد، ولی در رجال او (ص 514) این قید دیده نمی‌شود.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛
ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1378 ق/ 1959 م؛
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1329-1331 ق؛
ابن رستم طبری، محمد بن جریر، المسترشد، نجف، كتابخانۀ حیدریه؛
ابن شاذان، فضل، الایضاح، به كوشش جلال‌الدین محدث، تهران، 1351 ش؛
ابن شهرآشوب، محمد بن، معالم العلماء، نجف، 1380 ق/ 1961 م؛
همو، المناقب، قم، چاپخانۀ علمیه؛
ابن طاووس، علی ابن موسی، الاقبال، 1320 ق؛
همو، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، نجف، 1370 ق؛
همو، فرج المهموم، نجف، 1368 ق؛
همو، كشف المحجة، نجف، 1370 ق/ 1950 م؛
همو، اللهوف، نجف، 1369 ق/ 1950 م؛
همو، الیقین، نجف، 1369 ق/ 1950 م؛
ابن ندیم، الفهرست؛
حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة، قم، چاپخانۀ علمیه؛
دلائل الامامة، نجف، 1383 ق/ 1962 م؛
ذهبی، محمد بن احمد، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد البجاوی، قاهره، 1382 ق/ 1963 م؛
سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی، تهران، 1301 ق؛
شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1354 ش؛
طبری، تفسیر؛
طوسی، محمد بن حسن، الرجال، به كوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، 1381 ق/ 1961 م؛
همو، الفهرست، به كوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، كتابخانۀ مرتضویه؛
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛
نجاشی، احمد بن علی، الرجال، به كوشش موسی شبیری، قم، 1407 ق؛
یاقوت، بلدان.

احمد پاكتچی