ابن رستم، ابوجعفر

اِبْنِ رُستم، ابوجعفر احمد بن محمد بن یزد یار طبری، مقری و نحوی بغدادی در نیمۀ دوم قرن 3 ق/ 9 م. با توجه به اینكه نُصَیر بن یوسف استاد وی در حدود 240 ق وفات یافته (ابن جزری، غایة، 2/ 341)، تولد او را باید در اوایل سدۀ 3 ق دانست. ابن رستم قرائت كسائی را از نصیر و هاشم بن عبدالعزیز شاگردان كسائی فرا گرفت (ابن مهران، 75-76؛ خطیب، 5/ 125؛ ابن جزری، همان، 1/ 115، 2/ 348). لازم به ذكر است كه روایت این دو از كسائی گرچه در آثار متقدم قرائت مورد توجه بوده (نک‌ : ابن مهران، همانجا؛ اندرابی، 125؛ ابن جزری، همان، 2/ 340-341، 348- 349)، ولی در آثار متأخر متروك شده است (قس: ابن جزری، النشر، 1/ 167-172). خطیب بغدادی (5/ 136) روایتی از ابن رستم به نقل از ابن مسعود آورده كه دلالت بر تجویز تلاوت قرآن بنا بر قرائات مختلف دارد. از راویان او در قرائت می‌توان احمد بن جعفر بن سلم خُتُّلی، احمد بن محمد بن عثمان قطّان، بكّار بن احمد، زكریا بن عیسی، عبدالواحد بن عمر و عمر بن محمد بن سیف را نام برد (ابن جرزی، غایة، 1/ 44، 115، 596؛ قس: خطیب، 5/ 125). در زمینۀ نحو، ابن ندیم (ص 65) او را از پیروان مكتب بصره شمرده است. ابوعثمان بكر بن محمد مازنی (د 249 ق) را از استادان ادب او ذكر كرده‌اند (نک‌ : یاقوت، 7/ 123، 125؛ ابوالفرج، 12/ 297). ابوالفرج اصفهانی و ابوالقاسم زجّاجی از او بهره‌هایی ادبی برده‌اند (ابوالفرج، همانجا؛ یاقوت، 7/ 125). در منابع حكایاتی دربارۀ پیدایش نحو و غیر آن به نقل از ابن رستم وارد شده است (همانجاها؛ ابن ندیم، 45). ابن رستم هم در قرائت و هم در نحو در روزگار خود از نخبگان به شمار می‌رفته (نک‌ : ابن‌جزری، غایة، 1/ 115، دربارۀ قرائت؛ ابن مهران، 76، دربارۀ نحو) و نكتۀ جالب در مورد او این است كه در قرائت، مكتب كوفه و در نحو، مكتب بصره را برگزیده است. براساس سندی كه ابن مهران (همانجا) ارائه كرده او مدتی در خانۀ وزیر ابوالحسن علی بن محمد بن فرات، مؤدِّب بوده و بكار بن احمد با توسل به حیله و واسطه توانسته از درس او استفاده كند. ظاهراً باید تاریخ این امر را پس از 296 ق، سال وزارت ابن فرات دانست. ابن درید ابیاتی در هجو این رستم به سبب احتجاب او از مردم سروده است ( دیوان، 79).
به قرینۀ استماع ابن‌سیف از ابن‌رستم در 304 ق (نک‌ : خطیب، همانجا)، وفات او پس از این تاریخ بوده است. ابن ندیم (صص 37، 65-66) آثاری در علوم قرآن و ادب با عناوین غریب القرآن، المقصور و الممدود، المذكر و المؤنث، صورة الهمز، التصریف و النحو به وی نسبت داده است كه نشانی از آنها در دست نیست.

مآخذ

ابن‌جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352 ق/ 1933 م؛
همو، النشر، به كوشش علی‌محمد الضباع، قاهره، كتابخانۀ مصطفی محمد؛
ابن درید، دیوان، به كوشش عمر بن سالم، تونس، 1973 م؛
ابن مهران، احمد بن حسین، المبسوط، به كوشش سبیع حمزة حاكمی، دمشق، 1407 ق/ 1986 م؛
ابن ندیم، الفهرست؛
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، دارالكتب؛
اندرابی، احمد بن ابی عمر، قراءات القراء المعروفین، به كوشش احمد نصیف الجنابی، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛
یاقوت، ادبا.

بخش علوم قرآنی و حدیث