ابن ذکوان، ابوعمرو

اِبْنِ ذَكْوان، ابوعمرو عبدالله بن احمد بن بشیر دمشقی (173-242 ق/ 789-856 م)، یكی از دو راوی قرائت ابن عامر از قاریان هفتگانه. ابن‌جزری ( غایة، 1/ 404) به تفصیل نسب قریشی او را ذكر كرده است. در برخی منابع كنیۀ او «ابومحمد» آمده است (نک‌ : ابن عساكر، 296). او ساكن دمشق بود و مدتی امامت مسجد جامع آنجا را بر عهده داشته است (ابن عساكر، همانجا). ابن ذكوان قرائت ابن عامر را از ایوب بن تمیم، به روایت از یحیی بن حارث ذماری آموخت (ابن‌مجاهد، 87، 101؛ ابن مهران، 39) و اینكه مقدسی از قرائت او نزد یحیی سخن گفته (ص 143) خطاست. دو راوی عمدۀ ابن ذكوان هارون بن موسی اخفش و محمد بن موسی صوری هستند كه غالب طرق روایت ابن ذكوان از ابن‌عامر به آن دو ختم می شود (نک‌ : ابن‌جوزی، النشر، 1/ 139-143). روایت احمد بن یوسف ثغلبی از او در برخی از منابع متقدم چون سبعۀ ابن‌مجاهد (همانجا)، تیسیر دانی (ص 13)، كامل هُذَلی، مستنیر ابن سوّار (ابن جزری، غایة، 1/ 153) و قراءات اندرابی (ص 78) و روایت محمد بن قاسم اسكندرانی از او در كامل هذلی و مبهج سبط خیاط (ابن جزری، همان، 2/ 232) دیده می‌شود (نیز نک‌ : همو، تحبیر، 26-27). ولید بن عتبه و ابوزرعۀ دمشقی او را به عنوان متبحرترین عالم قرائت ستوده‌اند (ابن حجر، 5/ 140-141). در بین دو راوی ابن‌عامر، روایت ابن ذكوان بیش از هشام شهرت داشته، چنانكه به‌عنوان نمونه ابن‌جزری در النشر (1/ 135-143) روایت او را از 79 طریق و روایت هشام را از 51 طریق گردآورده است. ابن ذكوان در اختلافات خود با هشام اغلب روش واحدی را كه بتوان از آن قواعدی استخراج نمود، اتخاذ نكرده است. مثلاً می‌توان به نظرات نه چندان یكنواخت او در مورد ادغام متقاربین (مكی، 1/ 144- 149؛ دانی، 41-45)، اشاره كرد. همچنین او در موارد اختلاف بین تشدید و تخفیف یك حرف (همو، 123-220؛ مكی، 1/ 522)، وصل هاء به یاء (مكی، 1/ 439، 470؛ دانی، 105، 111) و نیز تخفیف یا تحقیق همزه (مكی، 2/ 91؛ دانی، 128، 149، 224) روش یكنواختی در پیش نگرفته است، به هر حال منشأ این اختلافات شاید بیشتر اختلافات در نقل بوده تا قاعده و قیاس. معذلك گرایش به برگزیدن قرائت ثقیل بر خفیف (مكی، 1/ 283، 2/ 69؛ دانی 191) میل به اماله و اشمام (مكی، 1/ 174، 181-183، 229؛ دانی، 50-51) را می‌توان تا حدودی از وجوه تمایز ابن ذكوان از هشام دانست، و گرایش او به تحقیق همزتین را به عنوان قاعده‌ای در روایت ابن ذكوان به شمار آورد (به‌عنوان نمونه نک‌ : مكی، 1/ 74، 2/ 273، 328؛ دانی، 21-32، 199، 212). باید گفت كه گاه ابن ذكوان در برابر قاریان هفتگانه قرائت منفردی را به ابن عامر نسبت داده است (به عنوان نمونه دانی، 100، 105، 141). در مورد راویان از ابن ذكوان باید گفت كه در روایت از او در موارد بسیاری دچار اختلاف شده اند (به عنوان نمونه دانی، 42، 51، 71).
دانی در جامع البیان ذكر كرده كه ابن‌ذكوان قرائت نافع، یكی دیگر از قاریان هفتگانه (حروف وی) را نیز از طریق اسحاق بن المسیبی فراگرفته است (نک‌ : ابن جزری، غایة، 1/ 404). نیز بنا به تصریح دانی و هذلی، ابن ذكوان در هنگام ورود كسایی از قاریان هفتگانه به دمشق قرائت را از او آموخته (همان، 1/ 536، 537) و گر چه ذهبی صحت این روایت را مورد تردید قرار داده (1/ 164؛ نک‌ : ابن جزری، 537)، ولی ابن جزری دلایلی بر صحت آن اقامه كرده است.
ابن ذكوان در حدیث نیز دستی داشته و ابن عساكر فهرستی از مشایخ روایی او را به دست داده كه از آن میان می‌توان وكیع، بقیة بن ولید، ابن ابی فدیك و ولید بن مسلم را نام برد (ص 296). از راویان او ابوداوود سجستانی، ابن ماجه، بسوی، ابوحاتم رازی، محمد بن معافی، بقی بن مخلد قابل ذكرند (ابن ماجه، 1/ 15، جم‌ ؛ ابن ابی حاتم، 2(2)/ 5؛ بسوی، 1/ 122، 3/ 159؛ ابن حبان، 8/ 360؛ ابن عساكر، 96، 297؛ ابن حجر، 5/ 140). از نظر رجالی ابن حبان (همانجا) او را در ثقات آورده و ابوحاتم او را صدوق شمرده (ابن ابی حاتم، همانجا) و ابن معین گفته «لیس به بأس» (ابن عساكر، 298). احادیث ابن ذكوان را می‌توان به طور پراكنده در كتب حدیث یافت (به عنوان نمونه، نک‌ : ابن‌ماجه، جم‌ ؛ بسوی، 3/ 159). در منابع ذكر شده است كه او اثری تحت عنوان: اقسام القرآن و جوابها و ما یجب علی قاری القرآن عند حركة لسانه داشته (ابن جزری، غایة، 1/ 405) كه نشانی از آن نداریم. نیز دانی در التیسیر (ص 187) مطلبی را از كتابی از ابن ذكوان در قرائت ابن عامر نقل كرده كه دربارۀ مشخصات آن توضیح بیشتری نداده است. همو در التیسیر (ص 194) و غیر آن (نک‌ : ابن جزری، غایة، 1/ 152)، به نسخه‌هایی اشاره كرده كه شاگردان ابن ذكوان، اخفش و تغلبی، روایت او را در آنها ثبت كرده‌اند.

مآخذ

ابن ابی حاتم، عبدالرحمن، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، 1372 ق/ 1953 م؛
ابن جزری، محمد بن محمد، تحبیر التیسیر، بیروت، دارالكتب العلمیة؛
همو، غایة النهایة، به كوشش برگشترسر، قاهره، 1351 ق/ 1932 م؛
همو، النشر، به كوشش علی محمد الضباع، قاهره، كتابخانۀ مصطفی محمد؛
ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دكن، 1402 ق/ 1982 م؛
ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دكن، 1326 ق؛
ابن عساكر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق (عبادة بن اوفی ـ عبدالله بن ثوب)، به كوشش شكری فیصل و دیگران، دمشق، 1402 ق/ 1982 م؛
ابن ماجه، محمد بن یزید، السنن، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، 1954 م؛
ابن مجاهد، احمد بن موسی، السبعة، به كوشش شوقی ضیف، قاهره، 1972 م؛
ابن مهران، احمد بن حسین، المبسوط، به كوشش سبیع حمزة حاكمی، دمشق، 1407 ق/ 1986 م؛
اندرابی، احمد بن ابی عمر، قراءات القراء المعروفین، به كوشش احمد نصیف جنایی، بیروت، 1405 ق/ 1985 م؛
بسوی، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، به كوشش اكرم ضیاء العمری، بغداد، 1394 ق/ 1974 م؛
دانی، عثمان بن سعید، التیسیر، به كوشش اتوپرتزل، استانبول، 1920 م؛
ذهبی، محمد بن احمد، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمد سید جادالحق، قاهره، 1387 ق/ 1967 م؛
مقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛
مكی بن ابی طالب، الكشف عن وجوه القراءات السبع، به كوشش محیی‌الدین رمضان، بیروت، 1401 ق/ 1981 م.

بخش علوم قرآنی و حدیث