ابن داوود قمی

اِبْنِ داوودِ قُمی، ابوالحسن محمد بن احمد بن داوود (د ذیحجۀ 368 ق/ ژوئیۀ 979 م)، محدث و فقیه شیعی. در خاندانی اهل علم زاده شد، پدرش احمد بن داوود محدثی كثیرالحدیث بود كه نجاشی (ص 95) او را توثیق كرده است. مادرش خواهر محدث موثق سلامة بن محمد اَرزَنی بود كه پس از ازدواج با احمد بن داوود همراه او به قم رفت و محمد در آنجا به دنیا آمد. ابن داوود چندی پیش از 333 ق/ 945 م رهسپار بغداد شد و در آنجا اقامت گزید و به تدریس حدیث پرداخت (همو، 192، 384). از گفتۀ نجاشی (ص 384) كه او را شیخ و عالم شیعه بین قمیان در زمان خود معرفی كرده، مرتبۀ علمی او دانسته می شود. همو از ابن غضایری نقل كرده كه وی كسی را حافظ‌تر و فقیه‌تر و آشناتر به حدیث از ابن داوود ندیده بوده است (همانجا). ابن داوود بجز پدر و داییش سلامة بن محمد از افراد بسیاری از جمله محمد بن حسن بن احمد بن ولید قمی، محمد بن یعقوب [كلینی]، ابن‌عقده و پدر شیخ صدوق روایت كرده است (نجاشی، 35، 60، 82، 192، 455؛ طوسی، تهذیب، 1/ 302؛ در مورد دیگر مشایخ وی نک‌ : نجاشی، 50، 97، 373؛ طوسی، رجال، 454؛ خویی، 14/ 332). علاوه بر پسرش احمد (طوسی، رجال، 449) كسانی چون شیخ مفید، ابن غضایری، ابن عبدون، ابوغالب زراری و ابن نوح نیز از او روایت كرده‌اند (زراری، 28؛ نجاشی، 82؛ طوسی، فهرست، 136). همچنین وی در 360 ق به محمد بن عبدالله بن عبدالرحمان بن سمیع اجازۀ روایت داده است (ابن طاووس، عبدالكریم، 140-141). ابن داوود در بطحیه درگذشت و همانجا نیز دفن گردید. استخوانهای وی سپس به بغداد منتقل و در مقابرِ قریش دفن شد (ابن غضایری، 104؛ نجاشی، 385).

آثـار

از تألیفات متعدد او تنها یك نسخۀ خطی از كتاب المزار باقی مانده است (آستان، 2/ 51) كه احتمالاً همان كتاب الزیارات و الفضائل است كه ابن طاووس (علی) در اقبال (صص 567- 568) از آن نقل كرده است. آثار منسوب به ابن داوود به گزارش نجاشی (ص 384) عبارتند از: 1. كتاب البیان عن حقیقة الصیام؛ 2. كتاب الحدیثین المختلفین؛ 3. كتاب الذخائر؛ 4. كتاب الرد علی ابن قُولَویه فی الصیام، 5. كتاب الرد علی المظهر الرخصة فی المسكر؛ 6. كتاب الرسالة فی عمل السلطان؛ 7. كتاب السبحة (یا كتاب الشیخة: قهپایی، 5/ 134، كه تصحیف به نظر می‌رسد)؛ 8. كتاب صلوات الفرج وادعیتها؛ 9. كتاب العلل؛ 10. كتاب فی عمل شهر رمضان؛ 11. كتـاب الممدوحین و المذمومیـن (نیز نک‌ : طوسی، همانجا). لازم به ذكر است كه كتاب الرد علی ابن‌قولویه فی الصیام در ردّ نظر ابن قولویه فقیه معاصر ابن داوود مبنی بر عدم نقصان ماه رمضان نوشته شده بوده (ابن طاووس، علی، 6) و ابن قولویه نیز متقابلاً در دفاع از نظر خود كتاب الرد علی ابن داوود فی عدد شهر رمضان را نوشته است (نجاشی، 124).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛
ابن طاووس، عبدالكریم، فرحة الغری، نجف، 1368 ق/ 1949 م؛
ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، 1390 ق؛
ابن غصائری، حسین، «تكملة رسالة ابن غالب الزراری فی آل اعین»، همراه كتاب رسالة فی آل اعین (نک‌ : زراری در همین مآخذ)؛
خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف، 1398 ق؛
زراری، ابوغالب، رسالة فی آل اعین، به كوشش محمدعلی ابطحی اصفهانی، اصفهان، 1399 ق؛
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحكام، به كوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛
همو، الرجال، نجف، 1380 ق/ 1961 م؛
همو، فهرست، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، المكتبة المرتضویة؛
قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، به كوشش علامه اصفهانی، اصفهان، 1387 ق؛
نجاشی، احمد بن علی، رجال، قم، 1047 ق.

محمدهادی مؤذن جامی