ابن خراط

اِبْنِ خَرّاط، ابومحمد عبدالحق‌ بن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ حسين بن‌ سعيد بن ابراهيم‌ اَزدی‌ (510 -582 ق‌/ 1116- 1186 م‌)، فقيه‌، محدث‌، حافظ، قاضی‌، اديب‌ و شاعر مالكی‌ اشبيلی‌. وی‌ به‌ سبب‌ اقامت‌ در شهر بجايه‌ به‌ عبدالحق‌ بجايی‌ نيز شهرت‌ داشته‌ است‌. بعضی‌ او را عبدالحق‌ يمانی‌ گفته‌اند كه‌ اشتباه‌ است‌ (غبرينی‌، 43). تاريخ‌ تولد وی‌ را به‌ اختلاف‌، ربيع‌الاول‌ 510 ق‌ (ابن‌ابار، 3/ 648؛ نووی‌، 1/ 293) و يا به‌ گفتۀ ابن‌زبير 514 ق‌ (ذهبی‌، 21/ 198) و درگذشت‌ او را نيز به‌ اختلاف‌، در ربيع‌الآخر 581 ق‌ (ابن‌ابار، همانجا) و يا 582 ق‌ (نووی‌، همانجا) نوشته‌اند، تاريخ‌ درست‌ درگذشت‌ وی‌ نيز بنا بر تصريح‌ غبرينی‌ (ص‌ 44) بر اساس‌ نوشتۀ قبر وی‌، بايد در 582 ق‌ باشد. ابن‌خراط از محيی‌الدين‌ بن‌ عربی‌، ابوالحسين‌ شريح‌ بن‌ محمد (ضبّی‌، 378)، ابوالحكم‌ بن‌ بَرّجان‌، ابوحفص‌ عمر بن‌ ايوب‌، ابوبكر بن‌ مدير (ابن‌ابار، همانجا) و ديگران‌ حديث‌ شنيده‌ و روايت‌ كرده‌ (ذهبی‌، همانجا) و از ابوالقاسم‌ بن‌ عساكر اجازه‌ دريافت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ابار، همانجا). ابن‌خراط بعد از 550 ق‌/ 1155 م‌ (غبرينی‌، همانجا) در اثر اوضاع‌ آشفته‌ و آشوبی‌ كه‌ در اندلس‌ پديد آمد و منجر به‌ سقوط دولت‌ لمتونيّه‌ و روی‌ كار آمدن‌ دولت‌ مؤمنیّه‌ گرديد، به‌ بجايه‌ رفت‌ (همو، 41) و به‌ نشر دانش‌ پرداخت‌ و امامت‌ جامع‌ بجايه‌ را به‌ عهده‌ گرفت‌ (ابن‌ابار، همانجا). او و ابوعلی‌ مسيلی‌ و ابوعبدالله‌ محمد بن‌ عمر قرشی‌ معروف‌ به‌ ابن‌قريشه‌ در مكانی‌ كه‌ به‌ سبب‌ تجمع‌ اين‌ 3 تن‌ مدينة العلم‌ نام‌ گرفته‌ بود، جمع‌ می‌شدند و به‌ مباحثه‌ و مذاكرات‌ علمی‌ می‌پرداختند (غبرينی‌، 36). طالبان‌ علم‌ (از اطراف‌ و اكناف‌) به‌ نزد وی‌ می‌شتافتند تا از محضر درس‌ وی‌ استفاده‌ كنند. ضبّی‌ نوشته‌ است‌ كه‌ مدت‌ زمانی‌ كه‌ در بجايه‌ بودم‌، با ابن‌خراط مصاحبت‌ داشتم‌ (ص‌ 378).
او شاگردان‌ بسياری‌ تربيت‌ كرده‌ و افراد بسياری‌ نيز از وی‌ حديث‌ شنيده‌ و روايت‌ كرده‌اند كه‌ از آن‌ جمله‌ ابومحمد عبدالله‌ بن‌ احمد بن‌ ابی‌القاسم‌ تميمی‌، ابوالحكم‌ مروان‌ بن‌ عمار (غبرينی‌، 242، 321)، ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ محمد معافری‌ خطيب‌ بيت‌المقدس‌، ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد عَزّفی‌ (ذهبی‌، 21/ 199-200) و جمعی‌ ديگر را می‌توان‌ نام‌ برد. كسانی‌ نيز چون‌ ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ محمد بن‌ حسن‌ انصاری‌ و يحيی‌ بن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ عبدالمنعم‌ قيسی‌ دمشقی‌ و عتيق‌ بن‌ عبدالجبار ابوبكر الجذامی‌ بلنسی‌ از وی‌ اجازۀ روايت‌ حديث‌ كسب‌ كرده‌اند (مقری‌، 2/ 509 -510، 3/ 68؛ شكيب‌ ارسلان‌، 3/ 199-201).
ابن‌خراط در بجايه‌ با ابومدين‌ شعيب‌ بن‌ حسين‌ انصاری‌ اندلسی‌ تلمسانی‌ از بزرگان‌ صوفيه‌ ملاقات‌ و به‌ تقدم‌ وی‌ در طريقت‌ اعتراف‌ كرد و دربارۀ او گفت‌ كه‌ ابومدين‌ وارث‌ علم‌ حقيقت‌ است‌ (غبرينی‌، 22، 42). ابن‌خراط برای‌ اوقات‌ شبانه‌روز خود برنامه‌ای‌ منظم‌ داشت‌ و از ساعاتی‌ كه‌ به‌ علم‌ و دانش‌ اختصاص‌ داده‌ بود به‌ خوبی‌ استفاده‌ می‌كرد (ضبّی‌، 378؛ قس‌: غبرينی‌، همانجا). او مردی‌ قانع‌ و به‌ صلاح‌ و زهد و ورع‌ و خير متصف‌ بود (ابن‌ابار، همانجا). ابن‌خراط شعر نيز می‌سرود و ضبّی‌ (همانجا) و غبرينی‌ (ص‌ 55، 91) ابياتی‌ از وی‌ كه‌ بيشتر در زهد و پرهيزكاری‌ است‌، نقل‌ كرده‌اند.
در 581 ق‌/ 1185 م‌ هنگامی‌ كه‌ علی‌ بن‌ اسحاق‌ (ميورقی‌ مرابطی‌ معروف‌ به‌ ابن‌غانيه‌) بجايه‌ را تصرف‌ كرد و مردم‌ را به‌ بيعت‌ با ابوالعباس‌ احمد الناصر خليفۀ عباسی‌ دعوت‌ كرد، ابن‌خراط خطيب‌ بجايه‌ بود (مراكشی‌، 271) و در همين‌ دوره‌ بود كه‌ از جانب‌ ابن‌غانيه‌ برای‌ مدت‌ اندكی‌ به‌ مقام‌ قضا رسيد، اما قاضی‌ بودن‌ وی‌ چندان‌ شهرتی‌ ندارد و غبرينی‌ نوشته‌ است‌ كه‌ از مدارك‌ و اسنادی‌ كه‌ نام‌ وی‌ در آنها آمده‌ است‌، بدين‌ امر آگاهی‌ يافتم‌ (ص‌ 41-42). بعد از خارج‌ شدن‌ علی‌ بن‌ اسحاق‌ از بجايه‌ و بازگشت‌ ابويوسف‌ يعقوب‌ منصور (موحدی‌)، چون‌ استنباط می‌شد كه‌ ابن‌غانيه‌ مورد تأييد ابن‌خراط بوده‌ و با او همكاری‌ داشته‌ است‌، ابويوسف‌ كمر به‌ قتل‌ وی‌ بست‌، اما پيش‌ از اجرای‌ تصميم‌ خود، ابن‌خراط ناگهان‌ درگذشت‌ (مراكشی‌، 272) و در خارج‌ باب‌المرسی‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. قبر وی‌ زيارتگاه‌ مردم‌ قرار گرفت‌ و طالبان‌ علم‌ كتب‌ وی‌ را در كنار قبرش‌ قرائت‌ می‌كردند (غبرينی‌، 44).

آثار

ضبّی‌ نوشته‌ است‌ كه‌ ابن‌خراط دارای‌ تأليفاتی‌ نيكو بوده‌ و او خود بعضی‌ از آنها را نزد وی‌ قرائت‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 378). غبرينی‌ آثار او را پرارزش‌ دانسته‌ كه‌ مردم‌ آنها را روايت‌ و قرائت‌ می‌كرده‌اند (صص‌ 42-43). ابن‌فرحون‌ آثار بسياری‌ از او را نام‌ برده‌ و نوشته‌ است‌ كه‌ در فتنه‌ و آشوب‌ و غارتی‌ كه‌ در اندلس‌ پيش‌ آمد، برخی‌ از آنها از ميان‌ رفته‌اند (2/ 60 -61). از تأليفات‌ وی‌ ظاهراً تاكنون‌ چيزی‌ به‌ چاپ‌ نرسيده‌، اما بعضی‌ از آنها به‌ صورت‌ خطی‌ موجود است‌:
1. الاحكام‌ الصغری‌، كه‌ نسخه‌هايی‌ از آن‌ در موزۀ بريتانيا (GAL, I/ 458) جامع‌ قرويين ‌فاس‌ (GAL, S, I/ 634) و كتابخانۀ خديويه‌ (خديويه‌، 1/ 261) موجود است‌. صدرالدين ‌محمد بن‌ عمر بن‌ مرحل‌ مصری ‌(د 716 ق‌/ 1316 م‌) بر اين‌ كتاب ‌شرحی ‌نوشته ‌است ‌(حاجی‌خليفه‌، 1/ 19).
2. الاحكام‌الكبری‌، كه ‌نسخ ‌خطی‌ آن‌ در موزۀ بريتانيا (GAL، همانجا)، دارالكتب ‌مصر و كتابخانه‌های‌ بريل‌ (GAL, S، همانجا)، ظاهريه‌ (ظاهريه‌، حديث‌، 346)، خديويه‌ (خديويه‌، 1/ 260)، آصفيه‌ (آصفيه‌، 1/ 442)، ليدن (ورهووه، VII/ 6)، بانكيپور (مولوی ‌عبدالحميد،‌ 1/ 37) موجود است‌. بر اين‌ كتاب ‌نقدی‌ با عنوان ‌الوهم ‌و الابهام ‌فی‌ ما وقع ‌من ‌الخلل ‌الاحكام ‌الكبری‌ توسط ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ محمد كتّامی ‌معروف ‌به‌ ابن‌قطّان ‌نوشته ‌شده ‌است ‌(ذهبی‌، 21/ 200).
3. الاحكام‌ الوسطی‌، نسخه‌ای‌ از آن ‌در خديويه‌ (خديويه‌، همانجا) موجود است‌.
4. كتاب ‌التهجّد، نسخه‌ای ‌از آن ‌در ظاهريه‌ (ظاهريه‌، همانجا) موجود است‌.
5. الجمع ‌بين ‌الصحيحين‌، نسخه‌هايی‌ از آن ‌در بانكيپور (مولوی‌، عبدالحميد، 1/ 47)، خديويه ‌(خديويه‌، 1/ 325)، موزۀ بريتانيا، دارالكتب‌ مصر (GAL، همانجا) و رامپور (عرشی‌، I/ 426) موجود است‌.
6. العاقبة فی‌ البعث‌، نسخه‌هايی‌ از آن‌ در كتابخانه‌های‌ ظاهريه‌ (ظاهريه‌، تصوف‌، 2/ 822)، برلين‌ ( آلوارت‌، شم‌ 2652-2654) لیدن (ورهوه، VII/ 18)، ینی‌جامع (GAL, I/ 458) موجود است‌.
7. مختصر الصحاح‌، نسخه‌ای‌ از آن‌ در پطرزبورگ‌ موجود است‌ (GAL, S, I/ 263).

مآخذ

آصفيه‌، خطی‌؛
ابن‌ابار، محمد بن عبدالله، التكملة لكتاب‌الصلة، به‌كوشش‌ كودرا، مادريد، 1882 م‌؛
ابن‌فرحون‌، ابراهيم‌ بن علی، الديباج‌المذهب‌، قاهره‌، 1394 ق‌/ 1974 م‌؛
حاجی‌خليفه‌، كشف‌؛
خديويه‌، فهرست‌؛
ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌النبلاء، به‌كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيی‌ هلال ‌السرحان‌، بيروت‌، 1404 ق‌/ 1984 م‌؛
شكيب‌ارسلان‌، امير، الحلل‌السندسية، بيروت‌، 1358 ق‌/ 1939م‌؛
ضبی‌، احمد بن یحیی، بغية الملتمس‌، مادريد، 1884 م‌؛
ظاهريه‌، خطی‌ (تصوف‌، حديث‌)؛
غبرينی‌، احمد بن احمد، عنوان‌الدراية، به‌كوشش‌ عادل‌ نويهض‌، بيروت‌، 1969 م‌؛
مراكشی‌، عبدالواحد، المعجب‌، به‌كوشش‌ محمدسعيد العريان‌ و محمد العربی‌ العلمی‌، قاهره‌، 1368 ق‌/ 1949 م‌؛
مقری‌، احمد بن محمد، نفح‌الطيب‌، به‌كوشش ‌احسان ‌عباس‌، بيروت‌، 1388 ق‌/ 1968 م‌؛
مولوی‌، عبدالحميد، مفتاح‌الكنوز، پتنه‌، 1918 م‌؛
نووی‌، محيی‌الدين‌ بن ‌شرف‌، تهذيب‌الاسماء و اللغات‌، قاهره‌، ادارة الطباعة المنيرية؛
نيز:

Ahlwardt;
Arshi, I. A., Catalogue of the Arabic Manuscripts in Raza Library, Rampur, 1963;
GAL;
GAL,S;
Voorhoeve, P., Handlist of Arabic Manuscripts, Lieden, 1957.
محمدعلی‌ حائری ‌خرم‌آبادی‌