ابن حمزه، شریف حسن

اِبْنِ حَمْزه‌، شريف‌ حسن‌ بن‌ حمزة بن‌ علی‌ طبری‌ مرعشی‌ (د 358 ق‌/ 969 م‌)، محدث‌ امامی‌. نسب‌ او با 6 واسطه‌ به‌ امام‌ زين‌العابدين‌ (ع‌) می‌رسد. خاندان‌ او كه‌ به‌ جهت‌ انتساب‌ به‌ جدش‌ علی‌ مرعش‌، مرعشی‌ خوانده‌ می‌شدند، از علويان‌ ساكن‌ طبرستان‌ بودند. ابن‌حمزه‌ خود نيز به‌ گفتۀ فخر رازی‌ (ص‌ 170) اهل‌ طبرستان‌ بود و حتی‌ اعقاب‌ او در آنجا می‌زيستند (نک‌ : مروزی‌، 75، كه‌ در آن‌ حسن‌ بن‌ حسين‌ تحريف‌ شده‌ است‌).
آشنايی‌ با زندگی‌ ابن‌ حمزه‌، به‌ عنوان‌ يكی‌ از حلقه‌های‌ مهم‌ سلسله‌ اسناد آثار سلف‌ اماميه‌، حائز اهميت‌ است‌، چنانكه‌ نام‌ او به‌ عنوان‌ راوی‌ آثار در شرح‌ حال‌ 95 تن‌ از كسانی‌ كه‌ در رجال‌ نجاشی‌ و 6 تن‌ از كسانی‌ كه‌ در فهرست‌ طوسی‌ آمده‌، ذكر شده‌ است‌. شواهد متعدد دلالت‌ بر آن‌ دارد كه‌ او تحصيل‌ خود را در طبرستان‌ آغاز كرد و در آنجا از مشايخی‌ چون‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد دينوری‌ و ابوجعفر محمد بن‌ اميدوار طبری‌ اخذ حديث‌ كرد (نک‌ : ابن‌بابويه‌، معانی‌، 313؛ غضائری‌، 99-100؛ نجاشی‌، 60). همچنين‌ نام‌ جمعی‌ ديگر از طبريان‌ در ميان‌ مشايخ‌ او به‌ چشم‌ می‌خورد. به‌ گفتۀ ابن‌ اسفنديار (صص‌ 102- 105) ابن‌ حمزه‌ در تاريخی‌ نامعلوم‌ سفری‌ به‌ مشهد داشته‌ و خود مراحل‌ سفر را به‌ نظم‌ كشيده‌ است‌. بنابر نسخه‌ای‌ از تاريخ‌ طبرستان‌ (نک‌ : ص‌ 103، حاشيۀ 1) او سالها در مشهد اقامت‌ گزيد و شايد استماع‌ ابن‌حمزه‌ از علی‌ بن‌ محمد بن‌ قتيبۀ نيشابوری‌ (نک‌ : ابن‌شاذان‌، 76) در همين‌ سفر بوده‌ باشد.
در مطالعۀ مشايخ‌ ابن‌ حمزه‌ به‌ نام‌ محدثانی‌ برمی‌خوريم‌ كه‌ نشان‌ می‌دهد ابن‌ حمزه‌ مرحله‌ای‌ از تحصيل‌ خود را در قم‌ و ری‌ گذرانده‌ است‌.
از آن‌ جمله‌ می‌توان‌ محمد بن‌ جعفر اسدی‌ رازی‌ (نجاشی‌، 341، 373)، احمد بن‌ ادريس‌ قمی‌ (طوسی‌، «مشيخة التهذيب‌»، 72، 74) و محمد بن‌ جعفر بن‌ بطّۀ قمی‌ (نجاشی‌، 23، جم‌ ) را نام‌ برد. با توجه‌ به‌ وفات‌ احمد بن‌ ادريس‌ در 306 ق‌ (همو، 92) و طبقۀ ديگر مشايخ‌ قمی‌ وی‌، و نيز با تكيه‌ بر عدم‌ استماع‌ ابن‌ حمزه‌ از صفار (د 290 ق‌) و كثرت‌ نقل‌ با واسطه‌ از او (همو، جم‌ ؛ قس‌: همو، 160 كه‌ واسطه‌ از نسخه‌ افتاده‌ است‌)، می‌توان‌ ورود او به‌ قم‌ را قدری‌ پس‌ از 290 ق‌ تخمين‌ زد.
تاريخ‌ مراجعت‌ ابن‌ حمزه‌ از سفر قم‌ و ری‌ حداكثر به‌ 312 ق‌ می‌رسد، زيرا بر اساس‌ سندی‌ كه‌ ابن‌ نوح‌ سيرافی‌ ارائه‌ كرده‌، او در ايام‌ حكمرانی‌ جعفر بن‌ حسن‌ ناصر در آمل‌ اخذ حديث‌ كرده‌ است‌ (نک‌ : همو، 60). البته‌ در نسخ رجال‌ نجاشی‌ تاريخ‌ اين‌ استماع‌ 300 ق‌ ذكر شده‌، ولی‌ ظاهراً در نسخ‌ مزبور افتادگی‌ وجود دارد، زيرا جعفر بن‌ حسن‌ ناصر دو بار در سالهای‌ 306-307 و 311-312 ق‌ بر آمل‌ تسلط داشته‌ است‌. (نک‌ : ابن‌ اسفنديار، 276، 286)، از اين‌ رو رقم‌ 300 را بايد تحريف‌ يكی‌ از اين‌ ارقام‌ ياد شده‌ دانست‌.
از 312 تا 328 ق‌ از زندگی‌ ابن‌حمزه‌ در منابع‌ اطلاعی‌ به‌ دست‌ نرسيده‌، ولی‌ می‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ او پس‌ از مدتی‌ اقامت‌ در موطن‌ خود آهنگ‌ عراق‌ كرده‌ باشد. او در 328 ق‌ از احمد بن‌ محمد بن‌ سعيد بن‌ عقده‌ بهره‌ برده‌ (نک‌ : غضائری‌، 100؛ قس‌: ابن‌ رازی‌، نوادر، 39، 41) و در همين‌ سال‌ هارون‌ بن‌ موسی‌ تلعكبری‌ از او استماع‌ كرده‌ است‌ (نک‌ : طوسی‌، رجال‌، 465). با شناختی‌ كه‌ از ابن‌ عقده‌ و تلعكبری‌ داريم‌، اين‌ ملاقاتها می‌توانسته‌ در بغداد يا كوفه‌ صورت‌ گرفته‌ باشد، با توجه‌ به‌ يافت‌ نشدن‌ رواياتی‌ كه‌ ملاقات‌ ابن‌حمزه‌ با ديگر محدثان‌ مشهور بغداد را ثابت‌ كند، احتمال‌ كوفه‌ رجحان‌ می‌يابد. در حكايتی‌ كه‌ غضائری‌ (صص‌ 99-100) از خود ابن‌ حمزه‌ نقل‌ كرده‌، به‌ مراحل‌ تحصيل‌ او در طبرستان‌، قم‌ و تكميل‌ آن ‌در عراق‌ اشاره‌ رفته‌ است‌. ابن‌حمزه‌ در تاريخی‌ نامشخص‌، شايد در جريان‌ سفر به‌ عراق‌، به‌ حج‌ رفته‌ و در مكه‌ از ابوغانم‌ اسماعيل‌ بن‌ عبدالرحمن‌ حارثی‌ استماع‌ كرده‌ است‌ (نک‌ : ابن‌بابويه‌، فضائل‌ الاشهر، 32).
دربارۀ فاصلۀ 328 تا 356 ق‌ از حيات‌ ابن‌ حمزه‌ نيز در منابع‌ سكوتی‌ ديده‌ می‌شود، ولی‌ امكان‌ ورود او به‌ قم‌ و ری‌، در راه‌ بازگشت‌ به‌ طبرستان‌، بعيد نمی‌نمايد. احتمال‌ دارد استماع‌ محمد بن‌ علی‌ بن‌ بابويه‌ قمی‌ و جعفر بن‌ احمد بن‌ رازی‌ از او در همين‌ سفر بوده‌ باشد (نک‌ : همو، الخصال‌، 420؛ ابن‌ رازی‌، جامع‌ الاحاديث‌، 15؛ همو، نوادر، 39).
ابن‌حمزه‌ در 356 ق‌ به‌ بغداد رفت‌، و مشايخ‌ آنجا از او استماع‌ كردند (نجاشی‌، 64؛ طوسی‌، فهرست‌، 52؛ قس‌: همو، رجال‌، 465؛ علامۀ حلی‌، 40؛ و ابن‌داوود حلی‌، 117 كه‌ در آنها 354 يا 364 ق‌ ضبط شده‌ است‌). نجاشی‌ بدون‌ تصريح‌ به‌ بازگشتن‌ يا بازنگشتن‌ او به‌ طبرستان‌ گزارش‌ كرده‌ كه‌ وی‌ در 358 ق‌ وفات‌ يافته‌ است‌ (نجاشی‌، همانجا)، ولی‌ ابن‌ اسفنديار (صص‌ 102-103) مرقد او را در آمل‌ دانسته‌ است‌ و ازاين‌رو وی‌ بايد پس‌ از بغداد به‌ طبرستان‌ بازگشته‌ باشد. در عبارتی‌ منقول‌ از لمح‌ البرهان‌ شيخ‌ مفيد از يكی‌ از مشايخ‌ خود با عنوان‌ «الشريف‌ الزكی‌ ابومحمد الحسينی» ياد شده‌ كه‌ بنا به‌ ظاهر عبارت‌ در 363 ق‌ هنوز زنده‌ بوده‌ است‌ (نک‌ : ابن‌ طاووس‌، اقبال‌، 5). ولی‌ مشكل‌ بتوان‌ بر اساس‌ اين‌ عبارت‌ غيرصريح‌ در گزارش‌ نجاشی‌ ترديد كرد و وفات‌ ابن‌حمزه‌ را پس‌ از 363 ق‌ دانست‌. در زمان‌ حكومت‌ اردشير (ظاهراً حسام‌الدوله‌ پسر كين‌ خواز، د 647 ق‌)، بهاءالدين‌ مامطيری‌ او را بر آن‌ داشت‌ تا مقبرۀ ابن‌ حمزه‌ را تجديد بنا كند (ابن‌ اسفنديار، 103).
در مورد مشايخ‌ روايی‌ او بجز آنان‌ كه‌ ياد شد، از محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ جعفر حميری‌ (نک‌ : مفيد، امالی‌، 253؛ طوسی‌، امالی‌، 1/ 206)، علی‌ بن‌ ابراهيم‌ قمی‌ (نجاشی‌، 16، جم‌ ؛ طوسی‌، فهرست‌، 63، جم‌ )، علی‌ بن‌ حاتم‌ قزوينی‌ (مفيد، همان‌، 33) و محمد بن‌ جرير بن‌ رستم‌ طبری‌ (نجاشی‌، 376) می‌توان‌ نام‌ برد. در سندی‌ در الاختصاص‌ (مفيد، 22) روايت‌ ابن‌حمزه‌ از كلينی‌ نيز ديده‌ می‌شود (برای‌ ديگر مشايخ‌ او نک‌ : ابن‌ بابويه‌، الخصال‌، 420، 532؛ همو، عيون‌، 1/ 36؛ ابن‌رازی‌، جامع‌ الاحاديث‌، 15؛ مفيد، همان‌، 317؛ 335؛ طوسی‌، امالی‌، 1/ 153، 207، 208، 2/ 32؛ راوندی‌، 309؛ ابن‌طاووس‌، فلاح‌، 152).
از شاگردان‌ و راويان‌ او نيز بجز موارد مذكور در مقاله‌، احمد بن‌ محمد بن‌ عبيدالله‌ ابن‌ عياش‌ جوهری‌ (ابن‌ عياش‌، 48)، محمد بن‌ احمد ابن‌شاذان‌ قمی‌ (ابن‌ شاذان‌، 76)، احمد بن‌ علی‌ بن‌ نوح‌ سيرافی‌ (نجاشی‌، 26، جم‌ ). محمد بن‌ محمد بن‌ نعمان‌ مفيد (طوسی‌، فهرست‌، 52؛ نجاشی‌، 16، جم‌ ). حسين‌ بن‌ عبيدالله‌ غضائری‌ (طوسی‌، همانجا؛ نجاشی‌، 37، 45) و احمد بن‌ عبدالواحد ابن‌ عبدون‌ (طوسی‌، همانجا؛ همو، «مشيخة التهذيب‌»، 32) شايان‌ ذكرند (در مورد ديگر راويان‌ وی‌ نک‌ : خزاز، 265، 271، 288؛ ابن‌ طاووس‌، فلاح‌، 152).
از نظر رجالی‌ گرچه‌ توثيقی‌ در مورد ابن‌ حمزه‌ نرسيده‌، ولی‌ مفيد و طوسی‌ او را به‌ زهد و ورع‌ و صلاح‌ ستوده‌اند (مفيد، امالی‌، 8، 12، 253، جم‌ ؛ طوسی‌، فهرست‌، 52؛ همو، رجال‌، 465) و نجاشی‌ او را از بزرگان‌ طايفۀ اماميه‌ شمرده‌ است‌ (ص‌ 64). همچنين‌ ابن‌ بابويه‌ و غضائری‌ دربارۀ او عبارت‌ «رضی‌الله‌ عنه‌» به‌ كار برده‌اند (ابن‌ بابويه‌، الخصال‌، 420، جم‌ ؛ غضائری‌، 99).
ابن‌ حمزه‌ نه‌ تنها در حديث‌ شهرت‌ داشت‌، بلكه‌ به‌ عنوان‌ فقيه‌ نيز شناخته‌ می‌شده‌ است‌ (نجاشی‌، 64؛ طوسی‌، فهرست‌، 52؛ ابن‌ صوفی‌ 209؛ قس‌: ابن‌ طاووس‌، اقبال‌، 5). همچنين‌ در برخی‌ منابع‌ از او با عنوان‌ نسب‌شناس‌ (ابن‌عنبه‌، 314)، اديب‌ (طوسی‌، رجال‌، 465؛ همو، فهرست‌، همانجا)، شاعر (ابن‌ شهر آشوب‌، معالم‌، 150؛ فخررازی‌، 170؛ ابن‌ اسفنديار، 102) و حتی‌ متكلم‌ (همانجا) ياد شده‌ است‌ و عناوين‌ آثار مفقود او برخی‌ از اين‌ گفته‌ها را تأييد می‌كند.
از جمله‌ آثار متعدد ابن‌ حمزه‌ المبسوط فی‌ عمل‌ يوم‌ و ليلة، الاشفية فی‌ معانی‌ الغيبة و تباشير الشريعة قابل‌ ذكرند (در مورد اين‌ آثار و جز آن‌ نک‌ : نجاشی‌، 64؛ طوسی‌، فهرست‌، 52؛ ابن‌صوفی‌، 209). از اشعار او ابن‌ اسفنديار قصيده‌ای‌ در 37 بيت‌ (صص‌ 103-105) و ابن‌ شهر آشوب‌ يك‌ دو بيتی‌ (مناقب‌، 3/ 68) نقل‌ كرده‌اند.

مآخذ

ابن‌ اسفنديار، محمد بن حسن، تاريخ‌ طبرستان‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌، تهران‌، 1320 ش‌؛
ابن‌ بابويه‌، محمد بن علی، الخصال‌، به‌ كوشش‌ علی‌ اكبر غفاری‌، قم‌، 1403 ق‌؛
همو، عيون‌ اخبار الرضا (ع‌)، نجف‌، 1390 ق‌/ 1970 م‌؛
همو، فضائل‌ الاشهر الثلاثة، به‌ كوشش‌ غلامرضا عرفانيان‌، نجف‌، 1396 ق‌؛
همو، معانی‌ الاخبار، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، قم‌، 1361 ق‌؛
ابن‌ داوود حلی‌، حسن‌ بن علی، الرجال‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدين‌ محدث‌، تهران‌، 1342 ش‌؛
ابن‌ رازی‌، جعفر بن احمد، جامع‌ الاحاديث‌؛
همو، نوادر الاثر، تهران‌، 1369 ق‌؛
ابن‌ شاذان‌، محمد بن احمد، مائة منقبة، قم‌، 1407 ق‌؛
ابن‌ شهر آشوب‌، محمد بن علی، معالم‌ العلماء، نجف‌، 1380 ق‌/ 1961 م‌؛
همو، مناقب‌، قم‌، چاپخانۀ علميه‌؛
ابن‌ صوفی‌، علی‌ بن محمد، المجدی‌، قم‌، 1409 ق‌؛
ابن‌ طاووس‌، علی‌ بن موسی، اقبال‌، ايران‌، سنگی‌، 1320 ق‌؛
همو، فلاح‌ السائل‌، قم‌، دفتر تبليغات‌ اسلامی‌؛
ابن‌ عنبه‌، احمد بن علی، عمدة الطالب‌، نجف‌، 1380 ق‌/ 1961 م‌؛
ابن‌ عياش‌ جوهری‌، احمد بن محمد، مقتضب‌ الاثر، قم‌، چاپخانه‌ علميه‌؛
خزاز، علی‌ بن محمد، كفاية الاثر، قم‌، 1401 ق‌؛
راوندی‌، سعيد بن هبة الله، قصص‌ الانبياء، به‌ كوشش‌ غلامرضا عرفانيان‌، مشهد، 1409 ق‌؛
طوسی‌، محمد بن حسن، امالی‌، بغداد، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛
همو، رجال‌، به‌ كوشش‌ محمد صادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، 1381 ق‌/ 1961 م‌؛
همو، فهرست‌، به‌ كوشش‌ محمدصادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، كتابخانۀ مرتضويه‌؛
همو، «مشيخة التهذيب‌»، شرح‌ مشيخة تهذيب‌ الاحكام‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌، 1382 ق‌/ 1963 م‌؛
علامۀ حلی‌، حسن‌ بن یوسف، رجال‌، نجف‌، 1381 ق‌/ 1961 م‌؛
غضائری‌، حسين‌ بن عبیدالله، «تكملة»، رسالة ابی‌ غالب‌ الزراری‌ فی‌ آل‌ اعين‌، اصفهان‌، 1399 ق‌؛
فخر رازی‌، محمد بن عمر، الشجرة المباركة، قم‌، 1409 ق‌؛
مروزی‌، اسماعيل‌ بن حسین، الفخری‌، قم‌، 1409 ق‌؛
مفيد، محمد ابن محمد، الاختصاص‌، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، قم‌، منشورات‌ جماعة المدرسين‌؛
همو، الامالی‌، به‌ كوشش‌ غفاری‌ و استاد ولی‌، قم‌، 1403 ق‌؛
نجاشی‌، احمد بن علی، رجال‌، به‌ كوشش‌ موسی‌ شبيری‌، قم‌، 1407 ق‌.

احمد پاكتچی‌