ابن حاج، ابوالبرکات

اِبْنِ حاج‌، ابوالبركات‌ محمد بن‌ محمد بن‌ ابراهیم‌ بن‌ محمد بن‌ خلف‌ سلمی‌ بلفیقی‌ (680-770 ق‌/ 1281- 1369 م‌)، محدث‌، فقیه‌ مالكی، مقری‌، قاضی‌، شاعر و مورخ‌ اندلسی‌. برخی‌ از مآخذ تولد او را در 664 ق‌ و فوتش‌ را به‌ تفاوت‌ در 771، 773، 774 ق‌ نیز آورده‌اند (ابن‌ حجر، 5/ 416- 418؛ نباهی‌، 166؛ ابن‌ قاضی‌، 295). نسبت‌ سلمی‌ به‌ قبیلۀ عرب‌ سلیم‌ و نسبت‌ بلفیقی‌ به‌ بلفیق‌ (قلعه‌ای‌ در نزدیكی‌ المریه‌) است‌.
نسبت‌ او را به‌ عباس‌ بن‌ مرداس‌ از اصحاب‌ پیامبر اكرم‌ (ص‌) می‌رسانند (نباهی‌، 164). وی‌ در المریه‌ دیده‌ به‌ جهان‌ گشود و نخست‌ در زادگاهش‌ به‌ تحصیل‌ پرداخت‌ (ابن‌فرحون‌، 2/ 269). پس‌ از آن‌ به‌ بجایه‌ رفت‌ و در آنجا از ابوعلی‌ منصور بن‌ احمد بن‌ عبدالحق‌ مشدالی‌ دانش‌ آموخت‌، سپس‌ به‌ مراكش‌ رفت‌ و مدتی‌ در سبته‌ اقامت‌ گزید (نباهی‌، همانجا). ابن‌ حاج‌ در اقراء و قضا و خطابت‌ شهرت‌ یافت‌ و در شلش‌ (710 ق‌) و نیز در مربله‌ و اسطبونه‌ به‌ برخی‌ مناصب‌ نایل‌ شد (ابن‌ قاضی‌، 292). وی‌ بعد از مدتی‌ به‌ اندلس‌ بازگشت‌ و در مالقه مقیم‌ شد و به‌ اقراء پرداخت‌ و در همانجا بود كه‌ از ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد طنجانی‌ استماع‌ كرد (نباهی‌، ابن‌ قاضی‌، همانجاها). او در 732 ق‌ در المریه‌ بوده‌ (ابن‌قاضی‌، 294) و در 735 ق‌/ 1335 م‌، پس‌ از درگذشت‌ ابوعمرو بن‌ منظور به‌ جای‌ وی‌ در مالقه‌ به‌ قضا پرداخت‌. سپس‌ مدتی‌ در غرناطه‌ عهده‌دار قضا و خطابت‌ گردید، ولی‌ از منصب‌ قضای‌ غرناطه‌ دست‌ كشید (احتمالاً عزل‌ شد) و پس‌ از مدتی‌ اقامت‌ در آنجا به‌ المریه‌ فرستاده‌ شد. پس‌ از چندی‌ مجدداً به‌ قضای‌ غرناطه‌ منصوب‌ شد و در این‌ مدت‌ به‌ عنوان‌ سفیر بین‌ حكمرانان‌ نیز عمل‌ می‌كرد (نباهی‌، 165). ابن‌ قاضی‌ مكناسی‌ (ص‌ 292) از یك‌ سفر دیگر وی‌ به‌ مغرب‌ پس‌ از 710 ق‌ یاد كرده‌ كه‌ در آن‌ ابن‌حاج‌ وارد فاس‌ شده‌ و از مشایخ‌ آنجا استماع‌ كرده‌ است‌. وی‌ متذكر شده‌ است‌ كه‌ ابن‌ حاج‌ در بازگشت‌ از این‌ سفر به‌ المریه‌ رفته‌ و در آنجا مجلس‌ اقراء ترتیب‌ داده‌ و مدتی‌ نیز قضای‌ برجه‌ و دلایه‌ را بر عهده‌ گرفته‌ است‌ (قس‌: ابن‌ جزری‌، 2/ 235؛ مقری‌، نفح‌، 8/ 35). وی‌ در پایان‌ عمر سمت‌ قضا و خطابة المریه‌ را داشت‌ و در همانجا وفات‌ یافت‌ (نباهی‌، 166).
در میان‌ مشایخ‌ ابن‌حاج‌ در علوم‌ مختلف‌ می‌توان‌ از ابوالحسن‌ ابن‌ ابی‌ العیش‌، ابوعبدالله‌ بن‌ خمیس‌ جحدری‌ شاعر، ابوجعفر بن‌ زبیر، ابوعبدالله‌ بن‌ رشید، ابوعبدالله‌ بن‌ رافع‌ و جز آنان‌ یاد كرد (ابن‌ فرحون‌، 2/ 270-271؛ ابن‌ جزری‌، 2/ 345؛ ابن‌ حجر، همانجا). ابن‌ خطیب‌ (الكتیبة، 127، الاحاطة، 2/ 418، 424) ادیب‌ برجستۀ اندلسی‌ و ابن‌خلدون‌ (ص‌ 63) مورخ‌ بزرگ‌، ابن‌حاج‌ را استاد خود معرفی‌ كرده، او را از بزرگ‌ترین‌ محدثان‌ و فقیهان‌ و ادیبان‌ دانسته‌، به‌ شاگردی‌ وی‌ افتخار كرده‌اند (برای‌ اطلاع‌ از دیگر شاگردان‌ و راویان‌ او نک‌ : ابن‌جزری‌، 2/ 235، مقری‌، ازهار، 1/ 188، 2/ 9، 15؛ همو، نفح‌، 5/ 348، 10/ 7، 203). قطعاتی‌ از اشعار او در برخی‌ منابع‌ نقل‌ شده‌ است‌ (ابن‌ خطیب‌، الكتیبة، 128-134؛ نباهی‌، 166-167؛ ابن‌ حجر، 5/ 418؛ ابن‌ قاضی‌، 292- 295؛ مقری‌، نفح‌، 8/ 29-31). ژیبرت‌ در مقاله‌ای‌ جامع‌ شخصیت‌ او را به‌ خصوص‌ از نظر ادبی‌ مورد بررسی‌ قرار داده‌ و فهرستی‌ از آثار وی‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌ (ص‌ .(422-424چند عنوان‌ از آثار ابن‌ حاج‌ عبارتند از: الافصاح‌ فیمن‌ عرف‌ فی‌ الاندلس‌ بالصلاح‌؛ تاریخ‌ المریة كه‌ آن‌ را به‌ پایان‌ نرسانده‌ و در حاجی‌ خلیفه‌ (1/ 303) به‌ خطا تاریخ‌ مرسیه‌ ضبط شده‌ است‌؛ تألیف‌ فی‌ اسماء الكتب‌ و التعریف‌ بمؤلفها علی‌ حروف‌ المعجم‌؛ دیوان‌ شعر با عنوان‌ العذب‌ و الاجاج‌ من‌ كلام‌ ابی‌ البركات‌ بن‌ الحاج‌ المؤتمن‌ علی‌ انباء ابناء الزمن‌ (ابن‌فرحون‌، 272) (در مورد دیگر آثار منسوب‌ به‌ وی‌ نک‌ : همانجا؛ حاجی‌ خلیفه‌، جم‌ ؛ بغدادی‌، 2/ 165؛ فرخ‌، 6/ 499؛ ژیبرت‌، همانجا).

مآخذ

ابن‌ جزری‌، محمد بن محمد، غایة النهایة فی‌ طبقات‌ القراء، به‌ كوشش‌ برگشترسر، بیروت‌، 1352 ق‌/ 1933 م‌؛
ابن‌ حجر، احمد بن علی، الدرر الكامنة، حیدرآباد دكن‌، 1396 ق‌/ 1966 م‌؛
ابن‌ خطیب‌، محمد بن عبدالله، الكتیبة الكامنة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1963 م‌؛
همو، الاحاطة فی‌ اخبار غرناطة، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1394 ق‌/ 1974 م‌؛
ابن‌ خلدون‌، التعریف‌، بیروت‌، 1979 م‌؛
ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌ بن‌ علی‌، الدیباج‌ المذهب‌ فی‌ معرفة اعیان‌ علماء المذهب‌، به‌ كوشش‌ ابوالنور، قاهره‌، 1394 ق‌/ 1974 م‌؛
ابن‌قاضی‌ مكناسی‌، احمد بن محمد، جذوة الاقتباس‌ فی‌ ذكر من‌ حل‌ من‌ اعلام‌ مدینة فاس‌، رباط، 1973 م‌؛
بغدادی‌، هدیه؛
حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛
فروخ‌، عمر، تاریخ‌ الادب‌ العربی‌، بیروت‌، 1983 م‌؛
مقری‌، احمد بن محمد، ازهار الریاض‌، به‌ كوشش‌ ابیاری‌ و دیگران‌، قاهره‌، 1358 ق‌/ 1939 م‌؛
همو، نفح‌ الطیب‌، به‌ كوشش‌ محمد البقاعی‌، بیروت‌، 1406 ق‌/ 1986 م‌؛
نباهی‌ مالقی‌، ابوالحسن‌ ابن عبدالله، تاریخ‌ قضاة الاندلس‌، به‌ كوشش‌ لوی‌ پرووانسال‌، بیروت‌، 1956 م‌؛
نیز:

Gibert, Soledad, «Abu-l-Barakāt al-Balafiqī Qadi, Historiaḍor y Poeta», Al-Andalus, XXVIII.
سعیدالله‌ قره‌ بگلو