خلیل بن اسحاق

خَلیلِ بْنِ اِسْحاق، فقیه مالکی مصری (د ربیع‌الاول 767 / نوامبر 1365) صاحب کتاب مشهور المختصر.
گاه در منابع، نام وی محمد آمده (ابن حجر، 2 / 207)، و خلیل به صورت خلیل‌الدین برای او لقب شمرده شده است (مقریزی، السلوک، 4 / 295). او به جُندی یا ابن‌جندی نیز شهرت داشت و مکنّى به ابوالضیاء و ابوالمودّه، ملقب به ضیاءالدین، و از فقیهان طبقۀ 16 بود (نک‌ : همو، نیز ابن‌حجر، همانجاها؛ بابا تنبکتی، 1 / 184؛ مخلوف، 1 / 223). در منابع مالکی، او با نام احترام‌آمیز سیدی خلیل شهرت دارد. از تاریخ تولد وی اطلاعی در دست نیست. همچنین دربارۀ تاریخ وفات او، آراء دیگری نیز بیان شده است (749، 769 و 776 ق / 1348، 1368 و 1376 م؛ نک‌ : همانجا). وی در خارج شهر قاهره مدفون است (مقریزی، همانجا).
خلیل فقه مالکی را نزد شیخ عبدالله منوفی (د 749 ق / 1348 م)، و ادب عربی و اصول فقه را نزد برهان‌الدین رشیدی آموخت و از محضر ابوعبدالله ابن حاج (ه‌ م) و عبدالغنی ابن عبدالهادی بهره برد. عده‌ای از افراد فاضل زیر نظر وی پرورش یافتند. از شاگردان او شمس‌الدین غُماری (د 782 ق / 1380 م)، تاج‌الدین دمیری (د 805 ق / 1402 م)، جمال‌الدین اَقفهسی (د 823 ق / 1420 م)، جلال‌الدین بِساطی (د 829 ق / 1426 م)، تاج‌الدین اسحاقی، حسن بصری و خلف نحریری را می‌توان نام برد (نک‌ : مقریزی، همان، 4 / 86؛ ابن‌حجر، همانجا؛ مخلوف، 1 / 205، 223، 231-241). پدر خلیل حنفی‌مذهب بود، اما گفته می‌شود که او به دلیل ملازمت پدرش با ابن‌حاج و اعتقاد به وی (ابن‌حجر، همانجا)، یا به سبب علاقه به استادش، منوفی، مالکی شد (EI2).
در سخن از جایگاه علمی ـ مذهبی خلیل می‌توان گفت که او از فقهای بزرگ و پرچم‌دار مذهب مالکی در مصر بود. در قاهره در 3 حوزۀ فقه، حدیث و ادب عربی مجلس اقراء داشت و علاوه بر آن، در فرایض و جدل صاحب‌نظر بود. در مدرسۀ صالحیه، پس از منوفی، به کرسی استادی نشست و در خانقاه شیخو، فقه مالکی تدریس می‌کرد. او در مدرسۀ شیخونیه نیز متولی تدریس بود. خلیل بیشتر عمر خود را در قاهره گذرانده، اما سفری به حج داشته، و مدتی نیز در آنجا مجاور بوده است (مقریزی، الخطط، 2 / 421؛ ابن‌حجر، همانجا؛ ابن فرحون، 1 / 312-313، 11 / 92؛ ابن تغری بردی، 11 / 92؛ بابا تنبکتی، 1 / 184).
در سخن از جایگاه فردیِ خلیل می‌توان به یادکردهای مکرر منابع اشاره نمود که در آنها، وی مورد ستایش قرار‌گرفته است؛ ازجمله در منابع، به زهدگرایی او توجه شده، و بعضی او را به تقشّف و دنیا‌پرهیزی وصف کرده‌اند (ابن‌فرحون، 1 / 313؛ ابن‌حجر، همانجا؛ سیوطی، 1 / 397؛ بابا تنبکتی، 1 / 183-185).
در سخن از بُعد اجتماعی ـ سیاسی او می‌توان گفت که وی از اجناد حلقۀ منصوره بود و لباس سپاهی به تن داشت. درآمد زندگی‌اش از جندیه تأمین می‌شد و با حکومت ارتباط داشت (ابن‌فرحون، همانجا؛ مقریزی، السلوک، 4 / 295؛ باباتنبکتی، 1 / 183-184). او در 770 ق / 1369 م، با سپاهی برای خلاص‌کردن اسکندریه از دست دشمن همراه بود (همو، 1 / 184؛ قس، EI2).
مهم‌ترین کتاب وی المختصر فی الفقه، معروف به مختصر خلیل، یک دوره فقه مالکی به طور موجز است. خلیل موارد مشهور را ذکر، و موارد اختلافی را حذف کرده‌است (نک‌ : ابن‌فرحون، همانجا؛ ابن‌حجر، 1 / 207). گویا خلیل 25 سال روی این کتاب کار کرده بوده، و هنگام مرگش، پاک‌نویسی تا بخش نکاح از وی باقی‌مانده است که شاگردانش بر اساس پیش‌نویسها آن‌را ادامه داده‌اند (GAL, S, II / 96).
خلیل خود سبب تألیف کتاب را درخواست عده‌ای ذکر می‌کند که جویای کتابی مختصر در زمینۀ فقه مالکی، و بر طبق احکام و فتاوای مالک بن انس بوده‌اند (1 / 61-73(. وی در مقدمه، روش خود و طرز به‌کارگیری افعال و معانی آنها را توضیح، و در واقع، راهنمای استفاده از کلمات کاربردی کتاب را در اختیار خواننده قرار می‌دهد (1 / 73 بب‌ ).
برای دورنمایی کلی از گسترۀ زمانی ـ مکانی المختصر، می‌توان گفت که این کتاب در فاصلۀ سده‌های 9-14 ق / 15-20 م به عنوان کتاب آموزشی در اندلس و شمال افریقا اعم از مراکش، الجزایر، تونس و مصر متداول و مطرح بوده است و به طور مداوم، قرائت، روایت، شرح و حتى حفظ می‌شده است (ابن‌غازی، 7 / 157؛ بلوی، 181، 192؛ کتانی، 1 / 150، 173، 2 / 550، 702، جم‌ ؛ مقری، 3 / 444- 448؛ رودانی، 415؛ مقدیش، 1 / 13، 2 / 386، جم‌ ).

در مقایسۀ کلی المختصر با الرسالة تألیف ابن ابی زید قیروانی (سدۀ 4 ق / 10 م) می‌توان گفت که گرچه هر دو کتاب آموزشی بوده‌اند، اما الرسالة قابل فهم برای عموم مردم، با اسلوبی روان، و بدون شبهه برای تشویق فرزندان به یادگیری مسائل نوشته‌شده (نک‌ : ابن ابی زید، 4- 8)، و در‌نتیجه، برای مبتدیان مناسب بوده است؛ حال آنکه المختصر برای خواص و در محافل علمی کاربرد
داشته است. مقایسۀ آن با الکافی تألیف ابن عبد البر (د 463 ق / 1071 م) نیز نشان می‌دهد که گرچه هردو از کتابهای مختصرِ درسی بوده‌اند، اما الکافی به‌عنوان کتابی کمک‌درسی، مطالب را دسته‌بنـدی‌شده و آسـان در اختیـار خـواننده قـرار می‌دهـد (نک‌ : ابن‌عبدالبر، 1 / 136)، درحالی‌که المختصر دارای ابهام است و خواننده را برای تفحص بیشتر برمی‌انگیزاند.
گفته شده که خلیل کتاب خود را بر طبق روش الحاوی نوشته است (مقریزی، السلوک، 4 / 259؛ ابن‌حجر، همانجا). البته، این همسانی دست‌کم در حجم و در ترتیب ابواب فقهی دیده نمی‌شود و چه‌بسا در مواردی کاملاً به‌عکس است. اما به نظر می‌رسد شباهت در ترتیب محتوایی مطالب در هر باب از دو کتاب باشد.

آثـار

الف ـ چاپی

المختصر: اصل عربی این کتاب در فاس (1301، 1318، 1322 ق)، بولاق (1293، 1304، 1309 ق) و پاریس (1855-1883 م) بارها تجدید چاپ، و در 1900 م، به کوشش دُلپین ویرایش جدید شده است. این کتاب به فرانسه، انگلیسی و ایتالیایی نیز ترجمه گردیده است که از آن جمله به این موارد اشاره می‌شود: 1. به فرانسه: 1-1. در پاریس، توسط پرون در 6 جلد، به همراه توضیحات که دو بار ویرایش شده‌است (1844-1852 م) (برای تفصیل، نک‌ : GAL, II / 102)؛ 1-2. در الجزایر، توسط فانیان (1889 م)؛ 1-3. در قسطنطنیه، توسط سینیت، به همراه متن عربی (1878 م)، تجدید چاپ به کوشش راکستن (1911 م). 2. به انگلیسی: در لندن، از روی خلاصۀ ترجمۀ فرانسۀ یاد‌شده، توسط لوگارد به همراه نکات و کتاب‌نامه، به سفارش فرماندار کل نیجریه (1916 م). 3. به ایتالیایی: در میلان، ترجمه توسط گوئیدی و سانتیلیانا در دو جلد (1919 م).
بخشهایی از کتاب خلیل به صورت جداگانه نیز چاپ شده‌است: 1. بخش «جهاد یا جنگ مقدس»، به فرانسه، توسط فانیان (الجزیره، 1908 م)؛ 2. بخش «نکاح و طلاق»، به فرانسه (الجزیره، 1909 م)؛ 3. «رسالۀ احکام نکاح»، متن عربی، ترجمۀ انگلیسی به همراه نکات، توسط راسل و عبدالله بن میمون سهروردی (لندن، 1909 م) (نک‌ : همانجا؛ نیز GAL, S, II / 97). ترجمه‌های مختلف این کتاب نشان از توجه اروپاییان به آن دارد.
شرحهای بسیاری بر المختصر نوشته شده که برخی از آنها به چاپ رسیده، و در جمع، بیش از 60 شرح و حاشیه بر این کتاب موجود است؛ به عنوان نمونه می‌توان به برخی از شروح اشاره نمود: 1. شرح عبدالخالق ابن فرات (د 794 ق / 1392 م)؛ 2. شرحهای تاج‌الدین دمیری (د 805 ق / 1406 م)، شامل شرح کبیر، شرح وسیط و شرح صغیر که شرح وسیط مشهورتر است؛ 3. شرح جلال‌الدین اقفهسی (د 823 ق / 1420 م)؛ 4. شرح جمال‌الدین بساطی (د 842 ق / 1438 م)، با نام شفاء الغلیل؛ 5. شرح ابن مرزوق تلمسانی (د 842 ق)، با نام المنزع الجلیل؛ 6. شرح طرابلسی (د 914 ق / 1508 م)، با نام الدر؛ 7. شرح تتایی (د 942 ق / 1535 م)، با نام فتح الجلیل؛ 8. شرح محمد رعینی (د 954 ق‌ / 1547 م). شروحی نیز در سده‌های پسین بر این کتاب نوشته شده است (نک‌ : بابا تنبکتی، 1 / 186؛ برای عناوین شرحها، نک‌ : حاجی خلیفه، 2 / 1628-1629؛ بغدادی، 2 / 449؛ برای برخی از نسخه‌های خطی، نک‌ : فهرست ... ، 154، 159؛ GAL, S, II / 97-99 GAL, II / 102, 103;
).

ب ـ خطی

1. . التوضیح: شرح مختصر ابن حاجب (ه‌ م) که شرح منتهی السؤل و الامل یا شرح جامع الامهات وی است (ابن‌فرحون، 1 / 313؛ حاجی‌خلیفه، 2 / 1855؛ فاسی، 1 / 393؛ برای نسخه‌های موجود، نک‌ : همو، 1 / 396-397؛ فهرست، 3 / 158؛ GAL, I / 373;
GAL, S, I / 538). خلیل مبنای کار خود را گفته‌های ابن عبدالسلام فقیه شافعی (د 660 ق / 1262 م) قرار داده، و توضیحاتی بدان افزوده است. او در نسبت‌دادن نقلها کوشش فراوانی کرده است. این شرح در سدۀ 8 ق / 14 م، مقبولیت قابل توجهی یافت (نک‌ : ابن‌فرحون، همانجا؛ ابن‌حجر، 2 / 207؛ بابا تنبکتی، 1 / 184؛ برای مشاهدۀ همسانی آراء فقهی خلیل با ابن عبدالسلام، نک‌ : ونشریسی، 1 / 71، 188- 192، جم‌).
2. المناسک ( فهرست، 3 / 184).
3. مناقب شیخ عبدالله المنوفی (همان، 5 / 159)، دربارۀ زندگی‌نامۀ استاد مؤلف (حاجی خلیفه، 2 / 1842).
باید افزود وی شرحی بر مدونۀ ابن‌قاسم تا بخش حج، و کتابی در شرح الفیۀ ابن‌مالک نیز داشته است (ابن‌فرحون، همانجا).
در انتها باید یادآور شد که برخی از منابع دو کتاب محذرات الفهوم فی ما یتعلق بالتراجم و العلوم و ضبط الموجهات و تعریفها را جزو آثار وی شمرده‌اند، اما به نظر می‌رسد که این دو، متعلق به شیخ مغربی است و خطا به دلیل شباهت در نام دو مؤلف رخ داده‌است (نک‌ : فهرست، 7 / 278؛ مخلوف، 1 / 339).

مآخذ

ابن ابی زید، عبدالله، الرسالة، بی‌جا، 1405 ق / 1984 م؛
ابن تغری بردی، النجوم؛
ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الکامنة، به کوشش محمد عبدالعمید، حیدرآباد دکن، 1393 ق / 1973 م؛
ابن عبدالبر، یوسف، الکافی، به کوشش محمد موریتانی، ریاض، 1400 ق / 1980 م؛
ابن‌غازی، محمد، الفهرس، به کوشش محمد زاهی، دارالبیضاء، 1399 ق / 1979 م؛
ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به کـوشش علی عمر، قـاهره، 1423 ق / 2003 م؛
باباتنبکتـی، احمد، نیـل الابتهـاج، به کوشش علی عمر، قاهره، 1423 ق / 2004 م؛
بغدادی، ایضاح؛
بلوی، احمد، ثبت، به کوشش عبدالله عمرانی، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛
حاجی خلیفه، کشف؛
خلیل بن اسحاق، «المختصر»، همراه حاشیة الخرسی، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، 1417 ق / 1997 م؛
رودانی، محمد، صلة الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛
سیوطی، حسن المحاضرة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1418 ق / 1998 م؛
فاسی، محمد عابد، فهرس المخطوطات، خزانة القرویین، فاس، 1399 ق / 1979 م؛
فهرست الکتب العربیة المحفوظة بالکتبخانة الخدیویة، قاهره، 1310 ق؛
کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛
مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، 1350 ق؛
مقدیش، محمود، نزهة الانظار، به کوشش علی زواری و محمد محفوظ، بیروت، 1988 م؛
مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف محمد بقاعی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛
مقریزی، احمد، الخطط، قاهره، 1270 ق؛
همو، السلوک، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، 1418 ق / 1997 م؛
ونشریسی، احمد، المعیار المعرب، به کوشش محمد حجی، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛
نیز:

EI2;
GAL;
GAL, S.
فریده بهشتی