آشتیانی

آشْتیانی، میرزا احمد (1300-1395ق / 1882-1975م)، فقیه و فیلسوف شیعی امامی، چهارمین و کوچکترین فرزند میرزاحسن مجتهد آشتیانی، فقیه سرشناس روزگار ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار و شارح آثار شیخ‌مرتضى انصاری. پس از پایان تحصیل مقدمات عربی و ادبیات فارسی، به خواندن سطوح فقه و اصول در خدمت پدر خود پرداخت و بعد از درگذشت وی (1319ق / 1901م)، تحصیلات خویش را نزد علمای دیگر مانند سیدمحمد یزدی، میرزاهاشم رشتی، حکیم کرمانشاهی و حکیم اشْکوَری دنبال کرد و آنگاه در مدرسۀ سپهسالار به تدریس معقول و منقول مشغول شد. در 1340ق / 1921م رهسپار نجف اشرف گشت و افزون بر کسب فیض از محضر استادانی چون علامۀ نائینی و آقاضیاء عراقی، خود نیز مجلس درس فلسفه دایر ساخت. در 1350ق / 1931م به ایران برگشت و بقیۀ عمر را در تهران به تدریس فقه و اصول و علوم عقلی، تألیف کتاب و ارشاد مردم گذراند. وی هنگام وفات متصدی مدرسۀ علمیۀ مروی، بزرگ‌ترین حوزۀ علمیۀ تهران، بود. میرزا احمد افزون بر احاطه بر علوم عقلی و نقلی، در پزشکی قدیم و دانشهای ریاضی نیز دستی داشت. خط را بسیار زیبا می‌نوشت و با تخلص «واله» شعر می‌سرود. وی عارفی خلیق، متواضع، سلیم‌النفس، متعبد و مثل اعلای پارسایی بود (مطهری، 619). میرزا احمد از 5 تن از مراجع زمان یعنی میرزا حسین نائینی، حایری یزدی، آقا ضیاء عراقی، سیدابوالحسن اصفهانی و حاج‌آقاحسن بروجردی گواهی اجتهاد داشت. وی در تهران درگذشت و در صحن حضرت عبدالعظیم در ری به خاک سپرده شد. فرزند ارشد میرزا احمد به نام میرزا محمدباقر (1323-1404ق / 1905-1984م) یکی از علمای طراز اول عصر حاضر ایران بود. بر اساس گزارش رضا استادی، جمعاً 62 کتاب و رساله و حاشیه از میرزا احمد باقی‌مانده که بیش از 27 کتاب و رسالۀ آن به چاپ نرسیده است (آشتیانی، چهارده رسالۀ فارسی، مقدمه، 23-25). از تألیفات چاپ‌نشدۀ وی 32 حاشیه است که میرزا احمد آنها را بر کتابهای معتبر فقه، اصول، حکمت، معانی و بیان، عرفان، صرف و نحو عربی، هیأت و منطق نوشته است. از آثار چاپ شدۀ میرزا، کتابها و رسالات زیر را می‌توان نام برد: 1. رسالۀ قول ثابت به فارسی، به کوشش کوشانپور شامل 5 اصل، در اثبات خداوند، اثبات علم خداوندی، اثبات لزوم بعث نبی، اثبات امامت و برزخ و معاد. این رساله اولین‌بار در 1335ق / 1917م چاپ سنگی شده است؛ 2. نامۀ رهبران، آموزش کتاب تکوین به فارسی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374ق / 1954م (چ 1، 1360ق)، مشتمل بر فلسفه و اصول عقاید شیعه؛ 3. مقالات احمدیه به فارسی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1377ق / 1957م، شامل 3 مقاله در بیان فواید خودشناسی (مقالۀ اول) و اصول اخلاق (مقالات دوم و سوم)؛ 4. طرائف‌الحکم به عربی، تهران، صدوق، 1340ش، در 2 جلد، همراه با ترجمۀ فارسی زیر عنوان اندرزهای ممتاز؛ 5. مناسک حج به فارسی، تهران، 1386ق / 1966م؛ 6. لوامع‌الحقایق‌ فی ‌اصول‌العقاید به عربی، تهران، 1353ش، جزء اول این کتاب شامل مبحث توحید و نبوت و جزء دوم آن مشتمل بر مبحث امامت و معاد است. 7. چهارده رسالۀ فارسی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون مسجد ‌جامع، 1403ق / 1982م. این مجموعه شامل 14 رساله است: پرسشنامه، آداب دعا، اخلاق و توحید، میزان القرائة، توحید و معاد، عیدیه، دلائل‌التوحید، بیان، نافع، یادآور در توحید، تفسیر آیه قُلِ الروُح، سرمایۀ سعادت، کلمۀ طیبه، قول ثابت و هدیۀ احمدیه. هریک از رسالات اخلاق و توحید، دلائل التوحید، بیان نافع، یادآور در توحید، سرمایۀ سعادت، قول ثابت و هدیۀ احمدیه قبلاً به‌طور مستقل چاپ شده است؛ 8. صد و بیست حدیث و چهار رسالۀ عرفانی و فلسفی به عربی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون، 1406ق / 1985م، شامل: الاحادیث‌المنتخبة، تبیان‌المسالک‌ ‌فی ‌باب‌الوجود‌ ‌والموجود، الولایة، هدیۀ احمدیه، علم‌الباری و قصد‌السبیل فی‌ ردالجبر‌ والتفویض، به ضمیمۀ کتاب نورالهدایة ‌فی‌الامامة، تألیف جلال‌الدین دوانی. رسالۀ قصدالسبیل قبلاً همراه رسالۀ تبیان‌المسالک، و هدیۀ احمدیه با چاپ سنگی منتشر شده است. رسالۀ الولایة نیز یک‌بار در 1368ق / 1949م با چاپ سنگی منتشر شده است.

مآخذ

آشتیانی، احمد، چهارده رسالۀ فارسی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون، 1403ق، صص 18-27؛
همو، صد و بیست حدیث و چهار رسالۀ عرفانی و فلسفی، به کوشش رضا استادی، تهران، چهل‌ستون، 1406ق، صص 5- 8؛
آشتیانی، جلال‌الدین، شرح مقدمۀ قیصری بر فصوص‌الحکم، مشهد، باستان، 1385ق، مقدمه، ص 48؛
آقابزرگ، الذریعة، 4 / 42، 17 / 99، 209، 24 / 23؛
ابن‌ترکه، صاین‌الدین، تمهیدالقواعد، به کوشش جلال‌الدین آشتیانی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه، 1360ش، مقدمه، ص 3؛
غفوری، حسن، مختصری از شرح زندگانی آقامیرزا احمد آشتیانی، (چاپ نشده)، 1354ش؛
همو، یادنامه‌ای از گلهای معرفت، تألیف 1363ش (چاپ نشده)؛
«مختصری از شرح احوال و آثار استاد میرزا احمد آشتیانی»، معارف اسلامی، تهران، س 1، شمـ 1، (شهریور 1345ش)؛
مشار، خانبایا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 1 / 325؛
مطهرى، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، صدرا، 1362ش.

مجدالدین کیوانی