اسنوی

اِسْنَوی‌، ابو محمد عبدالرحیم بن حسن بن علی قرشی اموی‌، ملقب به جم‌ال‌الدین (704-772ق‌/ 1305-1370م‌)، محدث‌، فقیه شافعی مذهب و ادیب مصری‌. حسینی كنیۀ او را ابوعبدالله آورده است (ص 236).
وی در شهر اسنا، از شهرهای صعید مصر، زاده شد و در آنجا قرآن را حفظ كرد. پس از فراگیری علوم مقدماتی در 721ق از زادگاهش به قاهره مهاجرت كرد و به تحصیل علوم اسلامی پرداخت‌. نزد مشایخی چون دبوسی، عبدالقادر بن ملوك‌، حسن بن اسد بن اثیر، عبدالمحسن ابن احمد صابونی، یونس بن ابراهیم عسقلانی و دیگران حدیث شنید و از مجدالدین ابی بكر بن اسماعیل زنكلونی (یا سنكلونی)، قطب‌الدین محمد بن عبدالصمد سنباطی، تقیالدین سبكی، جلال‌الدین قزوینی، جم‌ال الدین احمد بن محمد وجیزی و دیگران فقه آموخت‌. افزون بر این وی نزد ابوحیان غرناطی، ابوالحسن علی بن احمد انصاری نحوی‌، پدر سراج‌الدین ابن ملقن‌، به فراگیری علم نحو پرداخت (ابن قاضی شهبه‌، طبقات‌...، 3/ 133؛ ابن حجر، 3/ 132-133؛ ابن‌تغری‌بردی‌، المنهل‌...، 4/ 119). همچنین علوم عقلی را از علاءالدین قونوی‌، بدرالدین تستری و دیگران آموخت‌.
اسنوی از 727ق در مدارس مشهور قاهره چون آقبغاویه‌، ملكیه‌، فارسیه‌، فاضلیه‌، ناصریه و منصوریه و نیز در جامع ابن طولون به تدریس پرداخت (ابن قاضی شهبه‌، همانجا؛ ابن تغری بردی‌، النجوم‌، 11/ 114- 115). در 759ق سرپرستی بیت المال و حسبه را بر عهده گرفت‌، ولی به سبب مشاجره‌ای كه در 762ق بین او و وزیر ابن قزوینه پیش آمد، از حسبه كناره گرفت و در 766ق سرپرستی بیت المال را نیز رها كرد (ابن قاضی شهبه‌، همان‌، 3/ 133-134؛ ابن حجر، 3/ 149؛ شوكانی، 1/ 353).
اسنوی از نظر علمی در زمان خود، از شهرت بسزایی برخوردار بود تا آنجا كه او را «شیخ الشافعیه‌» نامیده‌اند و از سراسر مصر برای فراگیری علوم نزد وی گرد میآمدند. وی شاگردان بسیاری در فقه تربیت كرد و به گفتۀ ابن قاضی شهبه (همانجا) بسیاری از علمای مصر از شاگردان او بوده‌اند. از جم‌لۀ آنان محب الدین محمود، بدرالدین حسن و صدرالدین عبدالكریم فرزندان علاءالدین قونوی‌، بهاءالدین علی بن محمد اَقْفَهسی، جم‌ال‌الدین اسیوطی، برهان الدین ابراهیم بن موسی ابناسی، سراج‌الدین ابن ملقن‌، بدرالدین محمد بن بهادر زركشی و شهاب الدین احمد بن ابیالقاسم اخمیمی را می‌توان نام برد (همو، تاریخ‌، 3/ 226، 451؛ ابن تغری بردی‌، المنهل‌، 4/ 119- 120؛ ابن ایاس‌، 1(2)/ 452؛ برای دیگر شاگردان او، نك‌ : هیتو، 22-24).
از ویژگیهای اخلاقی وی‌، رسیدگی به امور شاگردان‌، احسان و بخشش به مستمندان و تواضع را بر شم‌رده‌اند. پدر ابن قاضی شهبه و ابوالفضل عراقی شرح حال مستقلی دربارۀ اسنوی نوشته‌اند (ابن قاضی شهبه‌، طبقات‌، 3/ 134؛ سیوطی، بغیة...، 2/ 92).
به گفتۀ بیشتر مورخان وی به طور ناگهانی درگذشت و پس از آنكه ظاهراً در جامع حاكم بامرالله‌، بر جنازۀ او نماز گزاردند، در نزدیكی مقابر صوفیه به خاك سپرده شد (ابن قاضی شهبه‌، همان‌، 3/ 134- 135؛ ابن تغری بردی‌، المنهل‌، 4/ 120؛ نیز قس‌: سیوطی، حسن‌...، 1/ 430، كه تاریخ وفات او را 770ق ذكر كرده است‌).
برهان الدین قیراطی در رثای اسنوی قصیده‌ای لامیه در 92 بیت سروده‌، و در آن فضایل اخلاقی و علمی او را ستوده است (نك‌ : همان‌، 1/ 430-434).

آثار

تألیفات بسیاری از اسنوی در زمینه‌های فقهی، اصولی و ادبی بر جای مانده است كه عبارتند از:

الف - چاپی

1. التمهید فی تخریج الفروع علی الاصول‌، كه تألیف آن در 768ق پایان یافته است (ابن قاضی شهبه‌، همان‌، 3/ 135؛ برای عناوین دیگرِ كتاب‌، نك‌ : سیوطی، بغیة، 2/ 93؛ حاجی خلیفه‌، 1/ 484- 485؛ خدیویه‌، 7/ 31؛ GAL, I/ 111). وی در این اثر كیفیت استنباط احكام شرعی را بر مبنای اصول تشریح كرده است‌. این كتاب به كوشش محمد حسن هیتو نخستین بار در دمشق (1971م)‌) و سپس در بیروت (1980م‌) به چاپ رسید. شیخ محمد صرخدی (د 792ق‌) آن را با عنوان مختصر التمهید خلاصه كرده است (حاجیخلیفه‌، 1/ 485). 2. طبقات الشافعیۀ. این كتاب كه تألیف آن در 769ق پایان یافت‌، از مهم‌ترین آثار اسنوی به شم‌ار می‌آید. وی از عصر محمد بن ادریس شافعی به ترتیب حروف الفبا به شرح حال شافعیان پرداخته است (ابن قاضی شهبه‌، همانجا). این اثر در بغداد (1390ق‌/ 1970م‌) به كوشش عبدالله جبوری و سپس در بیروت (1978م‌) به كوشش كمال یوسف حوت به چاپ رسیده است‌. 3. الكلمات المهمۀ فی مباشرۀ اهل الذمۀ. این كتاب به كوشش م‌. پرلمان در 1958م ضمن جزء دوم «یادنامۀ گلدسیهر» به چاپ رسیده است‌. 4. الكوكب الدری فیما یتخرج علی الاصول النحویۀ من الفروع الفقهیۀ، كه در 1408ق‌/ 1988م در بیروت به چاپ رسید (برای عناوین دیگر آن‌، نك‌ : ابن قاضی شهبه‌، سیوطی، همانجاها؛ بغدادی‌، هدیۀ، 1/ 561). 5. نهایۀ السؤل فی شرح منهاج الوصول الی علم الاصول‌، كه شرحی است بر كتاب منهاج الوصول بیضاوی‌. اسنوی تألیف آن را در 740ق به پایان برده است‌. به گفتۀ ابن قاضی شهبه (همانجا) و ابن حجر عسقلانی (3/ 149)، نهایۀالسؤل بهترین شرح موجود بر كتاب بیضاوی است‌. این كتاب در 1316 و 1317ق در حاشیۀ كتاب التقریر و التحبیرِ ابن امیر حاج در بولاق و بارها پس از آن به طبع رسیده است‌. یكی از شاگردان اسنوی به نام بدرالدین زركشی تكمله‌ای بر آن نوشته كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ ازهریه وجود دارد (نك‌ : جبوری‌، 1/ 27- 28). 6. مطالع الدقائق فی تحریر الجوامع و الفوارق‌. این كتاب كه در مصر به چاپ رسیده‌، اشتباهاً به تاج‌الدین سبكی نسبت داده شده است (نك‌ : مطیعی، «ط»).

ب - خطی

1. ایضاح المشكل فی احكام الخنثی المشكل (برای نسخه‌ها، نك‌ : ازهریه‌، 2/ 449؛ ظاهریه‌، فقه شافعی، 30؛ آلوارت‌، شم‌ 4790). 2. تذكرۀ النبیه فی تصحیح التنبیه‌. این كتاب حاشیه‌ای است بر تصحیح التنبیه نووی كه خود شرحی است بر التنبیه فیروزآبادی (برای نسخه‌های موجود، نك‌ : ازهریه‌، 2/ 474؛ ظاهریه‌، همان‌، 56 - 58؛ ماخ‌، شم‌ 1389). 3. التنقیح فیما یرد علی التصحیح‌. این اثر نیز حاشیه‌ای بر تصحیح التنبیه نووی است كه اسنوی تألیف آن را در 737ق به پایان برده است (ابن قاضی شهبه‌، همان‌، 3/ 135؛ نیز نك‌ : ظاهریه‌، همان‌، 69؛ برای نسخه‌ها، نك‌ : همانجا؛ ماخ‌، شم‌ 1388 ؛ نیز قس‌: GAL, I/ 670). 4. جواهر البحرین فی تناقض الحبرین‌، در فقه‌. اسنوی تألیف این كتاب را در 735ق به پایان برد (ابن قاضی شهبه‌، همانجا؛ برای نسخه‌ها، نك‌ : ظاهریه‌، مجامیع‌، 2/ 58، فقه شافعی، 76-77؛ خدیویه‌، 3/ 215، 269؛ سید، 1/ 225؛ GAL, S, I/ 107). به گفتۀ حاجی خلیفه (1/ 613) محمد بن محمد اسدی قدسی (د 808ق‌) كتابی به نام تجنب الظواهر فی اجوبۀ الجواهر در رد كتاب مذكور، و جلال‌الدین محمد بن احمد محلی (د 864ق‌) نیز تعلیقاتی بر آن نوشته است‌. 5. زوائد الاصول‌. اسنوی پس از به پایان بردن شرح منهاج بیضاوی‌، نواقصی در متن كتاب مشاهده كرد كه با استفاده از المحصول فخررازی‌، الاحكام آمدی و مختصر ابن حاجب‌، در این اثر به تكمیل آن پرداخت (برای نسخه‌های آن‌، نك‌ : روشن‌، 1410؛ آربری‌، شم‌ 3745 ؛ ماخ‌، شم‌ 888). 6. طراز المحافل فی الغاز المسائل‌، در فقه (برای نسخه‌هایی از آن‌، نك‌ : ظاهریه‌، فقه شافعی، 178؛ ازهریه‌، 2/ 553؛ خدیویه‌، 3/ 242؛ آربری‌، شم‌ 3408). 7. الفتاوی الحمویۀ، یا المسائل الحمویۀ، كه مؤلف 100 مسألۀ فقهی را در آن طرح كرده‌، و شیخ شرف الدین بارزی حموی آنها را پاسخ گفته است (برای نسخه‌ها، نك‌ : ازهریه‌، 2/ 560؛ آلوارت‌، شم‌ 3634 ؛ نیز نك‌ : چلبی، 25؛ ، GAL, S همانجا). 8. الفروق فی شرح المنهاج نووی (برای نسخه‌ها، نك‌ : سید، 1/ 312؛ GAL, S, I/ 496-497؛ نیز پرچ‌، شم‌ 964-965). 9. كافی المحتاج الی شرح المنهاج نووی (برای نسخه‌ها، نك‌ : ظاهریه‌، همان‌، 237- 238؛ ازهریه‌، 2/ 596 -597؛ ماخ‌، شم‌ 1429). از آنجا كه در منابع متقدم‌، تنها به یك شرح منهاج نووی از اسنوی اشاره شده است (نك‌ : ابن قاضی شهبه‌، طبقات‌، 3/ 135؛ ابن حجر، 3/ 148)، رابطه میان كافی المحتاج با الفروق قابل تأمل است‌. 10. نهایۀ الراغب فی شرح عروض ابن الحاجب‌، كه شرحی بر كتاب المقصد الجلیل فی علم الخلیل ابن حاجب است (حاجی خلیفه‌، 2/ 1134؛ برای نسخه‌ها، نك‌ : سید، 3/ 178؛ 2 ESC، شم‌ 410 ؛ برای برخی دیگر از آثار او، نك‌ : خدیویه‌، 7/ 355، 409؛ سید، 3/ 986؛ روشن‌، 1409-1410؛ فهرس‌...، 6/ 114؛ TS، شم‌ 4417-4422؛ GAL, S, I/ 670, II/ 107, 111;
GAL, I/ 543؛.برای آثار یافت نشده‌، نك‌ : ابن قاضی شهبه‌، همانجا؛ شوكانی، 1/ 352-353؛ بغدادی‌، ایضاح‌، 1/ 138).

مآخذ

ابن ایاس‌، محمد، بدائع الزهور، به كوشش محمد مصطفی، قاهره‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛
ابن تغری بردی‌، المنهل الصافی، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛
همو، النجوم‌؛
ابن حجر عسقلانی، احمد، الدرر الكامنۀ، حیدرآباد دكن‌، 1394ق‌/ 1974م‌؛
ابن قاضی شهبه‌، ابوبكر، تاریخ‌، به كوشش عدنان درویش‌، دمشق‌، 1977م‌؛
همو، طبقات الشافعیۀ، به كوشش عبدالعلیم‌خان‌، حیدرآباد دكن‌، 1399ق‌/ 1979م‌؛
ازهریه‌، فهرست‌؛
بغدادی‌، ایضاح‌؛
همو، هدیه‌؛
جبوری‌، عبدالله‌، مقدمه بر طبقات الشافعیۀ اسنوی‌، بغداد، 1390ق‌/ 1970م‌؛
چلبی، داوود، مخطوطات الموصل‌، بغداد، 1346ق‌/ 1927م‌؛
حاجی خلیفه‌، كشف‌؛
حسینی، ابوبكر، طبقات الشافعیۀ، به كوشش عادل نویهض‌، بیروت‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛
خدیویه‌، فهرست‌؛
روشن‌، محمد و دیگران‌، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانه‌های رشت و همدان‌، تهران‌، 1353ش‌/ 1974م‌؛
سید، خطی؛
سیوطی، بغیة الوعاۀ، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم‌، قاهره‌، 1384ق‌/ 1965م‌؛
همو، حسن المحاضرۀ، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم‌، قاهره‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛
شوكانی، محمد، البدر الطالع‌، بیروت‌، 1348ق‌؛
ظاهریه‌، خطی؛
فهرس مخطوطات جامعۀ الملك سعود (فقه و اصول‌)، ریاض‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛
مطیعی، محمد بخیت‌، مقدمه بر نهایۀ السؤل اسنوی‌، قاهره‌، 1343ق‌؛
هیتو، محمد حسن‌، مقدمه بر التمهید اسنوی‌، دمشق‌، 1971م)‌؛
نیز:

Ahlwardt;
Arberry;
BSC 2 ;
GAL;
GAL,S;
Mach, R., Catalogue of Arabic Manuscripts in the Garrett Collection, Princeton, 1977;
Pertsch;
TS.
علی اكبر ضیائی