اسماعیل بن خلف

اِسْماعیل‌ بْن‌ خَلَف‌، ابوطاهر اسماعیل‌ بن‌ خلف‌ بن‌ سعید بن‌ عمران‌ انصاری‌ سَرَقُسطی‌ اندلسی‌ (د 455ق‌/ 1063م‌)، مُقری‌، ادیب‌ و عالم‌ مالكی‌ مصر. كنیۀ او را ابوالطیب‌ نیز نوشته‌اند (ذهبی‌، 1/ 341). برپایۀ انتساب‌ او به‌ سَرَقُسطه‌ و اندلس‌، چنین‌ می‌نماید كه‌ اصل‌ او از آن‌ دیار بوده‌ باشد (زاهد، 5). وی‌ احتمالاً یك‌ چند از عمر خویش‌ را در صقلیه‌ گذرانده‌ است‌؛ چه‌، برخی‌ منابع‌ (یاقوت‌، 6/ 165؛ صفدی‌، 9/ 116) از او با نسبت‌ صقلی‌ نیز یاد كرده‌اند. به‌ هرحال‌، اسماعیل‌ در مصر سكنی‌ گزید و از همین‌رو، وی‌ در منابع‌، مصری‌ نیز خوانده‌ شده‌ است‌ (ابن‌ بشكوال‌، 1/ 106؛ ابن‌ جزری‌، غایۀ...، 1/ 164).
اسماعیل‌ در مصر به‌ تحصیل‌ علوم‌ ادب‌ و قرآن‌ روی‌ آورد و مهم‌ترین‌ استاد او ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ ابراهیم‌ حوفی‌، نحوی‌ مصر (د 430ق‌) بود كه‌ اسماعیل‌ را به‌ سبب‌ ملازمت‌ محفل‌ او، «صاحب‌ الحوفی‌» لقب‌ داده‌ بودند (نك‌ : یاقوت‌، 6/ 165-166؛ صفدی‌، همانجا). دیگر استاد او عبدالجبار بن‌ احمد طرسوسی‌ (د 420ق‌)، شیخ‌ قرّاء مصر در آن‌ روزگار بود كه‌ اسماعیل‌ قرائات‌ مختلف‌ را از او فراگرفت‌ و از وی‌ نقل‌ فراوان‌ داشت‌ (نك‌ : ابن‌ بشكوال‌، همانجا).
از نظر پایۀ علمی‌، به‌گفتۀ ابن‌ خلكان‌ كه‌ شرح‌ نسبتاً دقیق‌تری‌ از احوال‌ او را به‌دست‌ داده‌ است‌ (1/ 233)، اسماعیل‌ در قرائات‌ و فنون‌ ادب‌ از صاحب‌ نظران‌ شاخص‌ در روزگار خود بوده‌ است‌ (نیز نك‌ : ذهبی‌، ابن‌ جزری‌، همانجاها).
اسماعیل‌ در محافل‌ علمی‌ مصر، به‌ویژه در جامع‌ عمرو بن‌ عاص‌ به‌ اِقراء اشتغال‌ داشت‌ (ابن‌ جزری‌، همانجا) و افزون‌ بر آن‌ در فنون‌ ادب‌ نیز به‌تدریس‌ می‌پرداخت‌ (ذهبی‌، همانجا). وی‌ همچنین‌ در موضوعات‌ اعراب‌ قرآن‌ و شعر نیز دست‌ داشته‌ است‌ (نك‌ : بخش‌ آثار). از میان‌ شاگردان‌ و راویانی‌ كه‌ از او بهره‌ گرفته‌اند، اینان‌ را می‌توان‌ یاد كرد: ابوالحسین‌ یحیی‌ بن‌ علی‌ خشاب‌ (د 504ق‌) از مقریان‌ بنام‌ مصر (نك‌ : ابن‌ جزری‌، همان‌، 2/ 375) كه‌ از طریق‌ او طرق‌ اسماعیل‌ در قرائت‌ رواج‌ یافته‌ است‌ (همان‌، 1/ 164)، جعفر بن‌ اسماعیل‌ فرزند او كه‌ قرائت‌ را از پدر به‌ طریق‌ سماع‌ و تلاوت‌ فرا گرفته‌، و از او روایت‌ نموده‌ است‌ (ذهبی‌، همانجا؛ ابن‌ جزری‌، همان‌، 1/ 191) و جماهر بن‌ عبدالرحمان‌ طلیطلی‌، فقیه‌ و محدث‌ كه‌ پاره‌ای‌ از روایات‌ اسماعیل‌ را در 453ق‌ استماع‌ نموده‌ است‌ (ابن‌ بشكوال‌، همانجا).
اسماعیل‌ به‌گفتۀ بیشتر منابع‌ در محرم‌ 455/ ژانویۀ 1063 در مصر وفات‌ یافته‌ است‌، اما یاقوت‌ (6/ 167) مرگ‌ او را پس‌ از 510ق‌ ذكر كرده‌ كه‌ نادرست‌ می‌نماید (نك‌ : صفدی‌، همانجا).

آثار

اسماعیل‌ بن‌ خلف‌ تألیفات‌ بسیاری‌ داشته‌ كه‌ بیشتر آنها در علوم‌ قرآنی‌ و به‌ویژه در علم‌ قرائت‌ بوده‌ است‌. این‌ آثار عبارتند از:

الف‌ - چاپی‌

تنها اثر چاپ‌ شدۀ اسماعیل‌، العنوان‌ فی‌ القراءات‌ السبع‌ است‌ كه‌ به‌ كوشش‌ زهیر زاهد و خلیل‌ عطیه در بیروت‌ (1406ق‌/ 1986م‌) به‌طبع‌ رسیده‌ است‌. این‌ كتاب‌ در واقع‌ مختصری‌ از كتاب‌ دیگر او به‌ نام‌ الاكتفاء فی‌ القراءات‌ است‌ كه‌ مؤلف‌ در آن‌ اختلاف‌ قرائات‌ هفتگانه‌ را به‌طور موجز به‌ تحریر آورده‌ است‌ (نك‌ : ص‌ 39). رواج‌ این‌ كتاب‌ تا بدانجا بود كه در منابع‌، گاه‌ از اسماعیل‌ به‌ صورت‌ صاحب‌ العنوان‌ و یا مؤلف‌ العنوان‌ یاد شده‌ است‌ (نك‌ : ابن‌ جزری‌، همان‌، 1/ 191، 357، 2/ 375). العنوان‌ از متون‌ عمده‌ و متداول‌ در قرائات‌ بود (ابن‌ خلكان‌، همانجا)، به‌ گفتۀ قسطلانی‌ (1/ 89)، مردم‌ مصر عنایت‌ زیادی‌ بدان‌ داشتند، چنانكه‌ تا پیش‌ از ظهور حرز الامانی‌ شاطبی‌ ( شاطبیه‌ ) طلاب‌ قرائت‌ به‌حفظ العنوان‌ می‌پرداختند. ابن‌جزری‌ در النشر (1/ 64 - 65) این‌ كتاب‌ را پس‌ از شاطبیه‌ یكی‌ از منابع‌ اساسی‌ خود شمرده‌، و طرق‌ روایی‌ خود را به‌ آن‌ یادآور شده‌ است‌. مؤلف‌ در العنوان‌ به‌ شیوۀ معمول‌، نخست‌ «اصول‌» یعنی‌ قواعد كلی‌ در قرائت‌ هریك‌ از قراء را در مسائل‌ مربوط به‌ مدّ و قصر، همزه‌، ادغام‌، اماله‌ و جز آن‌، آورده‌، و سپس‌ به‌ تفصیل‌ اختلاف‌ قاریان‌ به‌ ترتیب‌ سور در یكایك‌ «حروف‌»، یعنی‌ مواضع‌ و كلمات‌ قرآنی‌ پرداخته‌ است‌.
بر كتاب‌ العنوان‌ شرحهایی‌ نیز نوشته‌ شده‌ كه‌ نمونۀ آن‌ شرحی‌ از رشیدالدین ‌عبدالظاهر بن ‌نشوان‌ (د 649ق‌) است‌ (نك‌ :همو، غایۀ، 1/ 391- 392). از این‌ شرح‌ كه در چندین‌ جزء بوده‌، نسخه‌های‌خطی‌متعدد برجای‌ مانده‌ است‌ (نك‌ : پرتسل‌، 27-28؛ GAL, I/ 518, S, I/ 721). همچنین‌ ابن‌ جزری‌ در رساله‌ای‌ با عنوان‌ تحفۀ الاخوان‌ به‌بررسی‌ اختلافات‌ میان‌ دو متن‌ پر رواج‌ قرائت‌: العنوان‌ و شاطبیه‌ پرداخته‌ است‌ (برای‌ نسخۀ آن‌، نك‌ : پرتسل‌، 27 ؛ برای‌ مقایسه‌ای‌ میان‌ مندرجات‌ العنوان‌ و التیسیرِ ابوعمرو دانی‌، نك‌ : زاهد، 12-13).

ب‌ - خطی‌

1. اعراب‌القراءات‌ (یاقوت‌، 6/ 166) یا اعراب‌القرآن‌ (سیوطی‌، 1/ 448، به‌ نقل‌ از یاقوت‌) كه در 9 جزء بوده‌ است‌. نسخه‌ای‌ از دو مجلد آن‌ در كتابخانۀ زیتونۀ تونس‌، و نسخه‌ای‌ از بخش‌ دوم‌ آن‌ در اسكندریه‌ موجود است‌ (نك‌ : زاهد، 8؛ GAL, S، همانجا). ارتباط این‌ كتاب‌ با مختصر كتاب‌ الحجۀ در تلخیص‌ كتاب‌ الحجۀ ابوعلی‌ فارسی‌ كه‌ ابن‌ خلكان‌ آن‌ را در شمار آثار اسماعیل‌ آورده‌ است‌ (1/ 233) و موضوعی‌ مشابه دارد، قابل‌ تأمل‌ است‌. 2. الاكتفاء فی‌ القراءات‌ (یاقوت‌، همانجا) كه‌ تألیفی‌ مبسوط در قرائات‌ هفتگانه‌ است‌ و مؤلف‌ در آن‌ اسانید و روایات‌ را به‌ تفصیل‌ آورده‌ است‌ (نك‌ : اسماعیل‌، 39-40). نسخه‌ای‌ از این‌ اثر در كتابخانۀ نور عثمانیه در تركیه‌ موجود است‌ (پرتسل‌، 27 -26 ). 3. مختصر ما رسم‌ فی‌ القرآن‌ الشریف‌، كه‌ بروكلمان‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ را در دارالكتب‌ مصر نشان‌ داده‌ است‌ (GAL,S، همانجا).
علاوه‌ بر آنچه‌ یاد شد، از آثار اسماعیل‌ دیوان‌ شعری‌ است‌ كه‌ احمد ابن‌ محمد سلفی‌ آن‌ را از طریق‌ جعفر فرزند اسماعیل‌ روایت‌ می‌كرده‌ است‌ (ابن‌ خیر، 417؛ ابن‌ جزری‌، همان‌، 1/ 191) و در آن‌ قصایدی‌ مندرج‌ بوده‌ كه‌ به‌صورت‌ معارضۀ شعری‌ میان‌ اسماعیل‌ و ادیب‌ اندلسی‌ معاصر او، ابن‌ مغلّس‌ قیسی‌ (د 427ق‌) رد و بدل‌ شده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، 3/ 194). آنچه‌ یاقوت‌ (همانجا) با عنوان‌ العیون‌ در شمار آثار اسماعیل‌ یاد كرده‌ است‌، گویا چیزی‌ جز العنوان‌ او نبوده‌ باشد (نك‌ : زاهد، نیز GAL، همانجاها).

مآخذ

ابن‌ بشكوال‌، خلف‌، الصلۀ، به‌كوشش‌ عزت‌ عطار حسینی‌، قاهره‌، 1374ق‌/ 1955م‌؛
ابن‌ جزری‌، محمد، غایۀ النهایۀ، به‌كوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، 1351ق‌/ 1932م‌؛
همو، النشر، به‌كوشش‌ علی‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، كتابخانۀ مصطفی‌ محمد؛
ابن‌ خلكان‌، وفیات‌؛
ابن‌ خیر اشبیلی‌، محمد، فهرسۀ، به‌كوشش‌ فرانسیسكو كودرا، بغداد، 1382ق‌/ 1963م‌؛
اسماعیل‌ بن‌ خلف‌، العنوان‌، به‌كوشش‌ زهیر زاهد و خلیل‌ عطیه‌، بیروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛
ذهبی‌، محمد، معرفۀ القراء الكبار، به‌كوشش‌ محمد سید جاد الحق‌، قاهره‌، 1387ق‌/ 1967م‌؛
زاهد، زهیر و خلیل‌ عطیه‌، مقدمه‌ بر العنوان‌ (نك‌ : همـ ، اسماعیل‌ بن‌ خلف‌)؛
سیوطی‌، بغیۀ الوعاۀ، به‌كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1384ق‌؛
صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌كوشش‌ یوزف‌ فان‌اس‌، بیروت‌،1393ق‌/ 1973م‌؛
قسطلانی‌، احمد، لطائف‌ الاشارات‌، به‌كوشش‌ عامر سید عثمان‌ و عبدالصبور شاهین‌، قاهره‌، 1392ق‌/ 1972م‌؛
یاقوت‌، ادبا؛
نیز:

GAL;
GAL,S;
Pretzl, O., « Die Wissenschaft der Koranlesung», Islamica, 1934, vol. VI.
احمد زرنگار