اسماعیل شهید

اِسْماعیل‌ شَهید، محمد اسماعیل‌ (1193- ذیقعدۀ 1246ق‌/ 1779- مۀ 1831م)‌)، فرزند عبدالغنی و نوادۀ شاه‌ ولیالله دهلوی‌، از علمای‌ هند و یكی از رهبران‌ مسلمان‌ در مبارزه‌ با سیكهای‌ تندرو. وی‌ به‌ شاه‌ اسماعیل‌ نیز شهرت‌ داشت‌.
اسماعیل‌ در پهلت‌، از توابع‌ مظفرنگر در هند، زاده‌ شد. در خردسالی قرآن‌ كریم‌، صرف‌ و نحو و نیز مقدمات‌ فقه‌ را نزد پدرش‌ آموخت‌. در 10 سالگی پدر را از دست‌ داد و عمویش‌، شاه‌ عبدالقادر (د 1242ق‌) مترجم‌ مشهور قرآن‌ به‌ اردو، سرپرستی و تعلیم‌ او را عهده‌دار شد. اسماعیل‌ تحصیلات‌ خود را در علوم‌ اسلامی نزد شاه‌ عبدالقادر و دیگر افراد خاندانش‌، چون‌ شاه‌ عبدالعزیز، به‌ پایان‌ برد (نك‌ : احمدخان‌، 56؛ رحیم‌ بخش‌، 642 -644؛ اردو...، 2/ 749). حواشی او بر برخی آثار فلسفی و نیز نگارش‌ رساله‌ای‌ در منطق‌ نشان‌ از گرایش‌ او به‌ علوم‌ عقلی نیز دارد (نك‌ : رحیم‌ بخش‌، 645 -646).
زندگی اجتماعی و تبلیغی اسماعیل‌ با سخنرانیهای‌ مذهبی در جامع‌ دهلی آغاز شد. او در طول‌ ربع‌ قرن‌ با خطابه‌های‌ پرشور خود همواره‌ بر نفی برخی باورها و آداب‌ و رسوم‌ رایج‌ میان‌ مسلمانان‌ هند كه‌ آنها را بدعت‌ میشم‌رد، كوشش‌ داشت‌ (نك‌ : اكرام‌، 38- 39؛ نیز نك‌ : اردو، 2/ 750؛ رضوی‌، II/ 89). او در سلك‌ مریدان‌ احمد شهید، شاگرد شاه‌ عبدالعزیز در آمد؛ سپس‌ با پیوستن‌ اسماعیل‌ به‌ عبدالحی، داماد شاه‌ عبدالعزیز، گروهی شكل‌ گرفت‌ كه‌ بعدها در درگیریهای‌ مذهبی هند نقش‌ مهمی ایفا كرد (همو، 305 ,89 /II).
اسماعیل‌ شهید در 1236ق‌ با احمد شهید و پیروانش‌ راهی سفر حج‌ شد و در این‌ سفر كه‌ حدود 40 ماه‌ طول‌ كشید، با شم‌اری‌ از عالمان‌ استانبول‌ و نیز بلاد شام‌، مصر و مغرب‌ كه‌ همه در قلمرو امپراتوری‌ عثمانی بودند، دیدار كرد. درست‌ پس‌ از بازگشت‌ از حج‌، خطابه‌های‌ مهیج‌ وی‌ جهتی دیگر یافت‌ و موج‌ حملات‌ او متوجه‌ تندروان‌ غیر مسلمان‌ شد. این‌ بار وی‌ مردم‌ را به‌ جهاد با سیكهای‌ افراطی كه در آن‌ زمان‌ بر مسلمانان‌ استیلا داشتند، فرا خواند و در نتیجه‌ جنگی در 1241ق‌ بر ضد سیكها روی‌ داد كه‌ رهبری‌ آن‌ بر عهدۀ اسماعیل‌ و احمد بود (احمدخان‌، 57 - 58؛ رحیم‌ بخش‌، 647 به‌ بعد؛ نك‌ : مهر، 7 به‌ بعد: دربارۀمسیر حركت‌آنان‌ برای‌جنگ‌). همراهان‌اسماعیل‌در پیكارهای‌ نخستین‌، پیروزیهای‌ درخشانی كسب‌ كردند، اما به‌ سبب‌ كارشكنی برخی از حاكمان‌ محلی و عللی دیگر، این‌ پیروزی‌ دوام‌ چندانی نیافت‌ و در جنگ‌ سختی كه در 24 ذیقعدۀ 1246ق‌/ 7 مۀ 1831م)‌، در ناحیۀ بلكوت‌ درگرفت‌، اسماعیل‌ و استادش‌ احمد كشته‌ شدند و به‌ شهید شهرت‌ یافتند (رحیم‌ بخش‌، 651 -653).

آثار

1. ایضاح‌ الحق‌ الصریح‌ فی احكام‌ المیت‌ و الضریح‌، به‌ فارسی كه‌ نخست‌ در 1297ق‌ همراه‌ با ترجم‌ۀ اردو، و سپس‌ در 1356ق‌ در دهلی به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 2. تقویۀ الایمان‌، به‌ زبان‌ اردو. این‌ اثر در 1343ق‌/ 1924م‌ در كانپور منتشر شده‌، و نیز در «مجلۀ انجم‌ن‌ سلطنتی آسیایی» (1852م‌، شم‌ 13) به‌ انگلیسی ترجم‌ه‌ شده‌ است‌ (نیز ترجم‌ه‌ای‌ دیگر، لاهور، 1969م‌). 3. تنویر العینین‌ فی اثبات‌ رفع‌ الیدین‌، به‌ عربی كه در لاهور منتشر شده‌، و احمد خان‌ از این‌ اثر با عنوان‌ قرۀ العینین‌ یاد كرده‌ است‌ (ص‌ 57). 4. رد الاشراك‌، به‌ عربی. این‌ كتاب‌ را نواب‌ صدیق‌ حسین‌ خان‌ همراه‌ با قطف‌ الثمر به‌ چاپ‌ رسانده‌ است‌. احادیث‌ این‌ كتاب‌ در اثری‌ با عنوان‌ الادراك‌ تخریج‌ شده‌، و این‌ تخریج‌ به‌ طور مستقل‌ نیز چاپ‌ شده‌ است‌ (نك‌ : اردو، 2/ 753؛ نیز سركیس‌، 1/ 889). 5. رسالۀ فی اصول‌ الفقه‌، به‌ عربی كه در دهلی (1311ق‌/ 1893م‌) طبع‌ شده‌ است‌. 6. رسالۀ یك‌ روزه‌ ، رساله‌ای‌ است‌ كوچك‌ به‌ فارسی كه‌ شاه‌ اسماعیل‌ آن‌ را در یك‌ روز و در جواب‌ اعتراض‌ فضل‌ الحق‌ خیرآبادی‌، عالم‌ شیعی به‌ كتاب‌ تقویۀ الایمان‌ نوشته‌، و همراه‌ با ایضاح‌ الحق‌ به‌ طبع‌ رسیده‌ است‌. 7. الصراط المستقیم‌، به‌ فارسی كه‌ نخست‌ در بیروت‌ (1285ق‌/ 1868م‌) و سپس‌ در دهلی (1322ق‌/ 1904م‌) چاپ‌ شده‌ است‌. 8. عبقات‌، مجم‌وعۀ آراء و نظریات‌ شاه‌ اسماعیل‌ در تصوف‌. این‌ اثر كه‌ به‌ عربی است‌، در كراچی (1380ق‌/ 1960م‌) به‌ چاپ‌ رسیده‌، و به‌ اردو نیز ترجم‌ه‌ شده‌ است‌. 9. منصب‌ امامت‌، به‌ فارسی. این‌ اثر در 1962م‌ در كراچی چاپ‌ شده‌، و ترجم‌ۀ اردوی‌ آن‌ نیز در لاهور (1949م‌) به‌ طبع‌ رسیده‌ است‌ (برای‌ دیگر آثار وی‌، نك‌ : رحیم‌ بخش‌، 645؛ اردو، 2/ 753-754).

مآخذ

احمد خان‌، آثار الصنادید، لكهنو، مطبعۀ نولكشور؛
اردو دائرۀ معارف‌ اسلامیه‌، لاهور، 1386ق‌/ 1966م‌؛
اكرام‌، محمد، موج‌ كوثر، لاهور، 1984م‌؛
رحیم‌ بخش‌، محمد، حیات‌ ولی، لاهور، 1955م‌؛
سركیس‌، یوسف‌ الیان‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیۀ و المعربۀ، قاهره‌، 1346ق‌/ 1928م‌؛
مهر، غلام‌ رسول‌، سیداحمد شهید، لاهور، كتاب‌ منزل‌؛
نیز:

Rizvi, A. A., A Socio- Intellectual History of the Isnāʾ Ashari Shīʾīs in India, Canberra, 1986.
محمدجواد شم‌س‌