اسماء بنت یزید

اَسْماءْ بِنْت‌ يَزيد (د پس‌ از 60ق‌/ 680م‌)، يكی‌ از زنان‌ صحابه‌ كه‌ خطابۀ او نزد پيامبر اكرم‌(ص‌) شهرتی‌ ويژه دارد.
نام‌ ديگر اسماء را فُكيهه‌، و كنيه‌هاي‌ او را ام‌ عامر و ام‌ سلمه‌ آورده‌اند (ابن‌ سعد، 8/ 319؛ ابن‌ عبدالبر، 4/ 1787). وي‌ دختر يزيد بن‌ سكن‌ از قبيلۀ بنی‌ عبداشهل‌، از شاخه‌هاي‌ فرعی‌ قبيلۀ اوس‌ بود كه‌ پيش‌تر با پيامبر اكرم‌(ص‌) بيعت‌ كرده‌ بودند و برخی‌ از بزرگان‌ ايشان‌ همچون‌ پدر اسماء در غزوۀ احد به‌ شهادت‌ رسيدند (مثلاً نك‌ : خليفه‌، 1/ 177؛ ابن‌ عبدالبر، 2/ 532، 4/ 1576؛ ذهبی‌، سير...، 2/ 297). مادر اسماء، ام‌سعد دختر خُزَيم‌ بن‌ مسعود بن‌ قلع‌ بود (ابن‌ سعد، همانجا؛ ابن‌ عساكر، 35). برخی‌ او را دختر عم‌ معاذ بن‌ جبل‌ دانسته‌اند (همو، 36)، اما ذهبی‌ اين‌ نسبت‌ را مردود دانسته‌ است‌ (همانجا، قس‌: تجريد...، 2/ 259؛ نيز براي‌ نسب‌ وي‌، نك‌ : ابن‌ حبيب‌، 416).
گويند اسماء كه‌ اسلام‌ آورده‌ بود، همراه‌ با گروهی‌ از زنان‌ - و به‌ عنوان‌ سخنگوي‌ آنان‌ - براي‌ بيعت‌ نزد حضرت‌ رسول‌ (ص‌) رفت‌ و در آن‌ مقام‌، به‌ بيان‌ خطابه‌اي‌ شيوا پرداخت‌. او با ياد كردي‌ از كوششهاي‌ زنان‌ در كنار شويشان‌ و با اشاره‌ به‌ اين‌ مطلب‌ كه‌ زنان‌ نگاهدارندگان‌ امنيت‌ خانه‌اند، زنان‌ را با مردان‌ جهادگر در اجر و پاداش‌ الهی‌ همسنگ‌ دانست‌. پس‌ از آنكه‌ خطبۀ او به‌ پايان‌ رسيد، رسول‌ اكرم‌ (ص‌) و ياران‌ آن‌ حضرت‌ كلام‌ وي‌ را به‌ شيوايی‌ ستودند (ابن‌ عبدالبر، 4/ 1787- 1788). ظاهراً به‌ سبب‌ همين‌ خطابۀ رسا او را «خطيبۀ الانصار» خوانده‌اند (ابن‌ حجر، 12/ 399). در روايات‌ آمده‌ است‌ كه‌ چون‌ اسماء، براي‌ بيعت‌ نزد پيامبر (ص‌) رفت‌، دستبندهايی‌ زرين‌ به دست‌ داشت‌ كه درخشش‌ آنها چشم‌ را خيره‌ می‌كرد. آن‌ حضرت‌ با اشاره‌ به‌ حساب‌ و بازخواست‌ اخروي‌، و مقايسۀ برخی‌ از دستبندهاي‌ زرين‌ با دستبند آتشين‌ در آخرت‌، او را از دلبستگی‌ به‌ مظاهر دنيا بيم‌ داد (ابن‌ عساكر، 37- 38؛ ابونعيم‌، 2/ 76؛ نيز نك‌ : زمخشري‌، 1/ 157).
از آن‌ پس‌ اسماء در زمرۀ اصحاب‌ پيامبر اكرم‌(ص‌)، و در عداد انصار قرار گرفت‌ (نك‌ : ابن‌ سعد، 3/ 434، 7/ 462؛ خليفه‌، 2/ 878؛ ابن‌ اثير، 5/ 590). او احاديث‌ بسياري‌ از رسول‌ اكرم‌(ص‌) نقل‌ كرده‌ كه‌ بيشتر آنها دربارۀ رفتارهاي‌ اجتماعی‌ و خانوادگی‌ و موضوعاتی‌ مربوط به‌ زنان‌ و زينت‌ آنان‌ و نيز آخرالزمان‌، روز قيامت‌ و مسألۀ دجال‌ است‌ (مثلاً نك‌ : احمد بن‌ حنبل‌، 6/ 452 به‌ بعد؛ ابوداوود، 4/ 211، 437؛ حاكم‌، 2/ 249، جم‌ ). از ميان‌ كسانی‌ كه‌ از اسماء حديث‌ روايت‌ كرده‌اند، عمرو ابن‌ مهاجر مولاي‌ اسماء، شهر بن‌ حوشب‌، عبدالرحمان‌ بن‌ ثابت‌ بن‌ صامت‌، مجاهد بن‌ جبر و اسحاق‌ بن‌ راشد را می‌توان‌ نام‌ برد (ابن‌ سعد، 8/ 319، 320؛ خليفه‌، 2/ 801؛ ابن‌ عساكر، 33). احاديث‌ او كه‌ شمار آنها را 81 ذكر كرده‌اند (نك‌ : كحاله‌، 1/ 67)، در آثار كسانی‌ چون‌ ابوداوود سجستانی‌، ترمذي‌، نسايی‌، ابن‌ ماجه‌، احمد بن‌ حنبل‌ و طبرانی‌ ثبت‌ شده‌ است‌ (احمد بن‌ حنبل‌، 6/ 372-373، 452 به‌ بعد؛ ابوداوود، 4/ 211، جم؛ نيز نك‌ : هيثمی‌، 9/ 260؛ صفدي‌، 9/ 54). جز اينها، برخی‌ از مصاحبتهايی‌ كه‌ اسماء با حضرت‌ رسول‌(ص‌) داشته‌ است‌، در آثاري‌ چند به‌ چشم‌ می‌خورد (افزون‌ بر منابع‌ ياد شده‌، نك‌ : واقدي‌، 1/ 315، 2/ 476-477). گفتنی‌ است‌ كه‌ به‌ روايتی‌ حكم‌ «عده‌» براي‌ نخستين‌ بار دربارۀ او صادر شده‌ است‌ (نك‌ : ابوداوود، 2/ 711). ابن‌ عبدالبر اسماء را به‌ عقل‌ و دين‌ ستوده‌ است‌ (4/ 1787).
به‌ گفتۀ ذهبی‌، او تا زمان‌ يزيد بن‌ معاويه‌ (حك 60 -64ق‌) زنده‌ بوده‌ است‌ ( سير، 2/ 297).

مآخذ

ابن‌ اثير، علی‌، اسد الغابۀ، قاهره‌، 1280-1286ق‌؛
ابن‌ حبيب‌، محمد، المحبر، به‌ كوشش‌ ايلزه‌ ليشتن‌ اشتتر، حيدرآباد دكن‌، 1361ق‌/ 1942م‌؛
ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، تهذيب‌ التهذيب‌، حيدرآباد دكن‌، 1327ق‌؛
ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبري‌، بيروت‌، دارصادر؛
ابن‌ عبدالبر، يوسف‌، الاستيعاب‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوي‌، قاهره‌، 1380ق‌/ 1960م‌؛
ابن‌ عساكر، علی‌، تاريخ‌ مدينۀ دمشق‌، به‌ كوشش‌ سكينه‌ شهابی‌، دمشق‌، 1402ق‌/ 1981م‌؛
ابوداوود سجستانی‌، سنن‌، به‌ كوشش‌ محمد محيی‌الدين‌ عبدالحميد، قاهره‌، دار احياء السنۀ النبويه‌؛
ابونعيم‌ اصفهانی‌، احمد، حليۀ الاولياء، قاهره‌، 1351ق‌/ 1933م‌؛
احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313ق‌؛
حاكم‌ نيشابوري‌، محمد، المستدرك‌، حيدرآباد دكن‌، 1334ق‌؛
خليفۀ بن‌ خياط، الطبقات‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1966م‌؛
ذهبی‌، محمد، تجريد اسماء الصحابۀ، حيدرآباد دكن‌، 1315ق‌؛
همو، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ ارنؤوط، بيروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛
زمخشري‌، محمود، الفائق‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوي‌ و محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1971م‌؛
صفدي‌، خليل‌، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ يوزف‌ فان‌ اس‌، بيروت‌، 1401ق‌/ 1981م‌؛
كحاله‌، عمررضا، اعلام‌ النساء، بيروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛
واقدي‌، محمد، المغازي‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1386ق‌/ 1966م‌؛
هيثمی‌، علی‌، مجمع‌ الزوائد، قاهره‌، مكتبۀ القدسی‌.

فرامرز حاج‌منوچهري‌