بین الطلوعین

بِینَ الطُّلوعِین‌، فاصلۀ زمانی‌ میان‌ دمیدن‌ صبح‌ صادق‌ و طلوع‌ آفتاب‌. اطلاق‌ بین‌ الطلوعین‌ به‌ زمان‌ میان‌ صبح‌ كاذب‌ و صبح‌ صادق‌ (نک‌ : لغت‌نامه‌... )،غیرمستند و سهو است‌.
نمی‌توان‌ به‌ دقت‌ معین‌ كرد كه‌ مفهوم‌ بین‌ الطلوعین‌ در فرهنگ‌ اسلامی‌ از چه‌ زمان‌ پدید آمده‌ است‌. در قرآن‌ كریم‌، پیامبر اكرم‌(ص‌) و گاه‌ مؤمنان‌، به‌ تسبیح‌ خدا در ساعتی‌ پیش‌ از طلوع‌ و غروب‌ خورشید خوانده‌ شده‌اند (طه‌ / 20 / 130؛ روم‌ / 30 / 17؛ ق‌ / 50 / 39). در روایات‌ هم‌ از دعاهایی‌ یاد شده‌ است‌ كه‌ پیامبر(ص‌) و امامان‌(ع‌) هر صبح‌ و شام‌ می‌خواندند (نسایی‌، 20-21؛ كلینی‌، 2 / 522 بب‌ ). دعای‌ ششم‌ صحیفۀ سجادیه‌ كه‌ همۀ مضمونهای‌ مطرح‌ گشته‌ در آن‌ متناسب‌ با دعاهای‌ صبحگاهی‌ است‌، «دعای‌ صباح‌ و مساء» نامیده‌ شده‌ است‌ (نک‌ : مهروش‌، 111-112). بنابراین‌، نزد مسلمانان‌ سده‌های‌ نخست‌، صبح‌ و عصر تفاوتی‌ از لحاظ اهمیت‌ و ارزش‌ تسبیح‌ خداوند نداشته‌اند. حتى‌ بیرونی‌ نیز آن‌گاه‌ كه‌ به‌ رواج‌ برخی‌ آداب‌ در میان‌ ایرانیان‌، در فاصلۀ زمانی‌ بین‌ طلوع‌ فجر تا طلوع‌ خورشید اشاره‌ كرده‌ (ص‌ 229)، از واژه‌های‌ خاص‌ برای‌ این‌ زمان‌ یاد نكرده‌ است‌. كاربرد اصطلاح‌ بین‌الطلوعین‌ برای‌ اشاره‌ به‌ فاصلۀ زمانی‌ یاد شده‌، تنها در دوره‌های‌ متأخرتر از سدۀ 10ق‌ / 16م‌ و در ضمن‌ بحثهای‌ فقهی‌ رواج‌ یافته‌ است‌ (نک‌ : مقدس‌ اردبیلی‌، 7 / 293).
به‌ هر روی‌، واقع‌ شدن‌ نماز صبح‌، تعقیبات‌ و تسبیح‌ پس‌ از آن‌ در بین‌ الطلوعین‌ و نیز، تقارن‌ این‌ ساعت‌ با آغاز روز و شروع‌ كسب‌ و كار، فرهنگ‌ و آداب‌ خاصی‌ دربارۀ آن‌ پدید آورده‌ است‌ (برای‌ آشنایی‌ با دعاها، آداب‌ و باورهایی‌ مربوط به‌ این‌ ساعت‌، نک‌ : صحیفۀ سجادیه‌، دعای‌ 6؛ نسایی‌، 19؛ طوسی‌، مصباح‌ ... ، 512؛ كفعمی‌، 94 بب‌ ، 178-180؛ فهری‌، 229-233؛ مجلسی‌، 102 / 297؛ قمی‌، 31- 38). در این‌ میان‌، بین‌ الطلوعین‌ صبح‌ روز جمعه‌ از اهمیت‌ بیشتری‌ برخوردار است‌ (نووی‌، 94). مردگان‌ معذب‌، در این‌ ساعت‌ آزادند (مجلسی‌، 6 / 256). حتى‌ از جمله‌ ساعتهای‌ محتمل‌ برای‌ استجابت‌ دعاها، همین‌ موقع‌ دانسته‌ شده‌ است‌ (نووی‌، همانجا).
فقیهـان‌ شیعه‌ در بحـث‌ از آداب‌ بیع‌ ــ به‌ استنـاد احـادیثی‌ ــ كراهت‌ معامله‌ و تجارت‌ را در زمان‌ بین‌ الطلوعین‌ یادآور شده‌ (نک‌ : ابن‌بابویه‌، 3 / 122؛ طوسی‌، تهذیب‌...، 7 / 8؛ حر عاملی‌، 17 / 399)، و بین‌ الطلوعین‌ را زمان‌ دعا و عبادت‌ دانسته‌اند (نراقی‌، 14 / 25؛ جزایری‌، 227). وقوف‌ در مشعر، در بین‌ الطلوعین‌ روز عید قربان‌ نیز از اركان‌ حج‌ شمرده‌ شده‌ است‌ (ابن‌ بابویه‌، 2 / 545-546؛ نراقی‌، 12 / 249؛ مقدس‌ اردبیلی‌، همانجا).
فتوا دادن‌ در برخی‌ مسائل‌ فقهی‌، مستلزم‌ تعیین‌ زمان‌ دقیق‌ آغاز روز است‌ (برای‌ نمونه‌، نک‌ : نراقی‌، 13 / 57؛ خویی‌، 6 / 144، 9 / 277- 278). از این‌ رو، در میان‌ فقیهان‌ متأخر شیعه‌، در اینكه‌ بین‌ الطلوعین‌ را جزو روز باید شمرد یا شب‌، وحدت‌ نظر نبوده‌ است‌ (برای‌ نمونه‌، نک‌ : نراقی‌، 8 / 257؛ نجفی‌، 7 / 231؛ حسینی‌ مراغی‌، 1 / 197؛ خویی‌، 1 / 271 بب‌ ). گسترش‌ بحثهای‌ فقهی‌ برای‌ تعیین‌ زمان‌ دقیق‌ آغاز روز، به‌ نگارش‌ كتابها و رسالاتی‌ برای‌ تعیین‌ دقیق‌ زمان‌ بین‌ الطلوعین‌ انجامیده‌ است‌ (برای‌ نمونه‌، نک‌ : آقابزرگ‌، 12 / 46-47، 15 / 7، 25 / 135؛ موسوعة ... ، 1 / 404).

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛
ابن‌بابویه‌، محمد، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌، قم‌، جامعۀ مدرسین‌؛
بیرونی‌، ابوریحان‌، الآثار الباقیة، به‌ كوشش‌ زاخاو، لایپزیگ‌، 1923م‌؛
جزایری‌، عبدالله‌، التحفة السنیة، نسخۀ خطی‌ آستان‌ قدس‌، شم‌ 2269؛
حر عاملی‌، محمد، وسائل‌ الشیعة، بیروت‌، 1413 ق‌؛
حسینی‌ مراغی‌، عبدالفتاح‌، العناوین‌ الفقهیة، قم‌، 1417ق‌؛
خویی‌، ابوالقاسم‌، التنقیح‌، تقریر علی‌ تبریزی‌ غروی‌، قم‌، 1410ق‌؛
صحیفۀ سجادیه‌؛
طوسی‌، محمد، تهذیب‌ الاحكام‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ موسوی‌ خرسان‌، تهران‌، 1390ق‌؛
همو، مصباح‌ المتهجد، به‌ كوشش‌ علی‌اصغر مروارید، بیروت‌، 1411ق‌؛
فهری‌، محمد، الدعاء المأثور و آدابه‌، به‌ كوشش‌ محمد رضوان‌ دایه‌، بیروت‌، دارالفكر المعاصر، قرآن‌ كریم‌؛
قمی‌، عباس‌، «الباقیات‌ الصالحات‌ فی‌ الادعیة والصلوات‌ المندوبات‌»، همراه‌ مفاتیح‌ الجنان‌، تهران‌، 1340ش‌؛
كفعمی‌، ابراهیم‌، المصباح‌، به‌ كوشش‌ حسین‌ اعلمی‌، بیروت‌، 1414ق‌؛
كلینی‌، محمد، الكافی‌، به‌ كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، تهران‌، 1365ق‌؛
لغت‌نامۀ دهخدا؛
مجلسی‌، محمدباقر، بحارالانوار، تهران‌، دارالكتب‌ الاسلامیه‌؛
مقدس‌ اردبیلی‌، احمد، مجمع‌ الفائدة والبرهان‌، به‌ كوشش‌ مجتبی‌ عراقی‌ و دیگران‌، قم‌، 1409ق‌؛
موسوعة مؤلفی‌ الامامیة، قم‌، 1420ق‌؛
مهروش‌، فرهنگ‌، هویت‌ و انتساب‌ صحیفۀ سجادیه‌، با تكیه‌ بر شاخصه‌های‌ متن‌، پایان‌نامۀ كارشناسی‌ ارشد، دانشگاه‌ امام‌ صادق‌(ع‌)، تهران‌، 1382ش‌؛
نجفی‌، محمدحسن‌، جواهر الكلام‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ قوچانی‌، تهران‌، 1393ق‌؛
نراقی‌، احمد، مستند الشیعة، قم‌، 1417 ق‌؛
نسایی‌، احمد، عمل‌ الیوم‌ واللیلة، بیروت‌، 1406ق‌؛
نووی‌، یحیى، الاذكار، به‌ كوشش‌ محیی‌الدین‌ شامی‌، بیروت‌، 1406ق‌ / 1986م‌.

فرهنگ‌ مهروش‌