بیانی، ابومحمد

بَیّانی‌، ابومحمد قاسم‌ بن‌ محمد بن‌ قاسم‌ اموی‌ (پس‌ از 220- ح‌ 278 ق‌ /835-891 م‌)، فقیه‌ و محدث‌ اندلسی‌. وی‌ به‌ بیانه‌ (ه‌ م) شهری‌ در نزدیكی‌ قرطبه‌ منسوب‌ است‌. جد سوم‌ وی‌ سیار، مولای‌ ولید بن‌ عبدالملك‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ فرضی‌، 1 /397؛ مقری‌، 2 /50).
شاگردانش‌ دربارۀ تبحر فقهی‌، حسن‌ استدلال‌ و دقت‌ نظر او سخنها گفته‌، و در مقایسه‌ با فقهای‌ مشهور همچون‌ استادش‌ محمد بن‌ عبدالله‌ ابن‌ عبدالحكم‌، بیانی‌ را اعلم‌ دانسته‌اند (ابن‌ فرضی‌، 1 / 398- 399؛ حمیدی‌، 310؛ ضبی‌، 446؛ ذهبی‌، سیر ... ، 13 / 329، تذكرة ... ، 2 / 648). به‌ گفتۀ ذهبی‌ آوازۀ شهرت‌ بیانی‌ در فقه‌، كثرت‌ احاطۀ او را در علم‌ حدیث‌، ناشناخته‌ گذاشته‌ است‌ ( سیر، 13 / 328؛ برای‌ شهرت‌ حدیثی‌ وی‌، نک‌ : حمیدی‌، ضبی‌، همانجاها). ذهبی‌ بیانی‌ را از حافظان‌ قرآن‌ دانسته‌ است‌ (همان‌، 13 /327، تذكرة، همانجا). دربارۀ سال‌ دقیق‌ درگذشت‌ او اختلاف‌ است‌ (نک‌ : ابن‌فرضی‌، 1 /399؛ حمیدی‌ همانجا؛ ذهبی‌، سیر، 13 /330، تذكرة، همانجا).
بیانی‌ در طلب‌ علم‌ به‌ مسافرت‌ پرداخت‌ (ابن‌ فرضی‌، 1 /397). منابع‌ متأخرتر، از دو سفر او به‌ مصر خبر داده‌اند. كه‌ سفر نخستین‌ 12، و دومی‌ 6 سال‌ به‌ طول‌ انجامیده‌ است‌ (ابن‌ فرحون‌، 221؛ ذهبی‌، العبر ... ، 2 /63).
ابن‌ فرضی‌ مهم‌ترین‌ استادان‌ بیانی‌ را محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالحكم‌ و ابوابراهیم‌ مُزَنی‌ دانسته‌، گوید كه‌ بیانی‌ بر اثر مصاحبت‌ این‌ دو صاحب‌نظر شده‌ است‌ (1 /398). از دیگر استادان‌ و مشایخ‌ او در فقه‌ و حدیث‌، می‌توان‌ به‌ اسماعیل‌ بن‌ اسحاق‌، ابراهیم‌ بن‌ محمد شافعی‌، حارث‌ بن‌ مسكین‌، خُشَیش‌ بن‌ اَصرم‌، احمد بن‌ عمرو بن‌ سرح‌، سحنون‌ ابن‌ سعید، ابراهیم‌ بن‌ منذر حِزامی‌ و یونس‌ بن‌ عبدالاعلى اشاره‌ كرد (همو، 1 /397- 398؛ ابن‌ فرحون‌، همانجا؛ ذهبی‌، سیر، 13 / 328).
همانند شافعیان‌ معاصرش‌، بیانی‌ در فقه‌ مقلد نبود و به‌ رأی‌ خویش‌ عمل‌ می‌كرد. به‌ همین‌ دلیل‌، در میان‌ مكاتب‌ فقهی‌ مختلف‌، تا بدان‌ حد به‌ مذهب‌ شافعی‌ ــ كه‌ در آن‌ عصر ملازم‌ با ترك‌ تقلید از صحابه‌ و تابعان‌ و استنباط مستقیم‌ از ادله‌ بود ــ تمایل‌ نشان‌ داده‌ كه‌ در رد بر مخالفانش‌ به‌ خصوص‌، مالكیان‌ و روش‌ آنان‌ در تقلید از مالك‌ كتابی‌ نوشته‌ است‌. تسلط وی‌ به‌ مذهب‌ مالكی‌ نیز چندان‌ بود كه‌ مردم‌ قرطبه‌، مسائل‌ فقهی‌ خود را مطابق‌ فقه‌ مالكی‌ از او می‌پرسیدند (ابن‌ فرضی‌، 1 / 398؛ ابن‌ فرحون‌، 222).
از جمله‌ شاگردان‌ وی‌ می‌توان‌ به‌ فرزندش‌ محمد، محمد بن‌ عمر بن‌ لُبابه‌، سعید بن‌ عثمان‌ اعناقی‌، احمد بن‌ خالد، محمد بن‌ عبدالملك‌ بن‌ ایمن‌، اسلم‌ بن‌ عبدالعزیز و احمد بن‌ جباب‌ اشاره‌ كرد (ابن‌ فرضی‌، 1 /399؛ حمیدی‌، نیز ذهبی‌، تذكرة، همانجاها).
میل‌ بیانی‌ به‌ خلق‌ آثار بسیار بوده‌ است‌ (همو، سیر، 13 /329). از جمله‌ آثار او كتاب‌ الایضاح‌ فی‌ الرد علی‌ المقلدین‌ در رد بر مخالفان‌ مذهب‌ شافعی‌ (به‌ خصوص‌ مالكیان‌) است‌ كه‌ به‌ تقلید گرایش‌ داشتند (ابن‌ فرضی‌، ضبی‌، همانجاها؛ سبكی‌، 2 /345). از دیگر آثار گزارش‌ شدۀ او، كتابی‌ دربارۀ خبر واحد است‌ (ابن‌ فرضی‌، سبكی‌، همانجاها). بغدادی‌ تفسیری‌ را به‌ بیانی‌ نسبت‌ داده‌ است‌ (1 /302) كه‌ باتوجه‌ به‌ تصریح‌ وی‌ به‌ مالكی‌ بودن‌ نویسندۀ آن‌ و نیز عدم‌ ذكر چنین‌ اثری‌ برای‌ بیانی‌ در منابع‌ قدیم‌تر، نمی‌توان‌ به‌ صحت‌ چنین‌ انتسابی‌ اطمینان‌ حاصل‌ كرد. شاید این‌ كتاب‌ نوشتۀ هم‌ نام‌ وی‌، قاسم‌ بن‌ یسار فقیه‌ مالكی‌ (د 353 ق‌ /964 م‌) باشد (نک‌ : قاضی‌ عیاضی‌، 4 /442).

مآخذ

ابن‌ فرحون‌، ابراهیم‌، الدیباج‌ المذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌؛
ابن‌ فرضی‌، عبدالله‌، تاریخ‌ العلماء و الرواة للعلم‌ بالاندلس‌، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسینی‌، قاهره‌، 1408ق‌ / 1988 م‌؛
بغدادی‌، ایضاح‌؛
حمیدی‌، محمد، جذوة المقتبس‌ فی‌ تاریخ‌ علماء الاندلس‌، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ تاویت‌ طنجی‌، قاهره‌، 1372ق‌ /1952م‌؛
ذهبی‌، محمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن‌، 1388ق‌ / 1968م‌؛
همو، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، 1404 ق‌ /1984 م‌؛
همو، العبر، به‌ كوشش‌ فؤاد سید، كویت‌، 1404 ق‌ /1984 م‌؛
سبكی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الكبرى‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، 1383 ق‌ /1964 م‌؛
ضبی‌، احمد، بغیة الملتمس‌، بیروت‌ /قاهره‌، 1967م‌؛
قاضی‌ عیاض‌، ترتیب‌ المدارك‌، به‌ كوشش‌ احمد بكیر محمود، بیروت‌ /طرابلس‌، 1387 ق‌ /1967م‌؛
مقری‌، احمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1388 ق‌ / 1968 م‌.

فرهنگ‌ مهروش‌