بونی، ابوالعباس احمد بن قاسم

بونی‌، ابوالعباس احمد بن قاسم بن محمد ساسی تمیمی (1063- 1139ق‌ /1653-1727م‌)، فقیه‌ مالكی، محدث‌ و ناظم‌ آثار پیشینیان‌. كتانی‌ به‌ نقل‌ از معاصر وی‌، عبدالرحمان‌ جامعی‌، نام‌ جد وی‌ را محمد معروف‌ آورده‌ است‌ (1 /236).
بروكلمان‌ زندگی‌ او را میان سالهای‌ 1003-1103ق‌ /1594-1691م‌ دانسته‌ (GAL, S, II /715) و حفناوی‌ درگذشتش‌ را پس‌ از 1116ق‌ / 1704م‌ آورده‌ است‌ (1 /522) كه با توجه‌ به‌ اتفاق‌ مآخذ دربارۀ تاریخ‌ ولادت‌ و درگذشت‌ بونی‌ نادرست‌ به‌ نظر می‌رسد. حفناوی‌ وی‌ را مرجع‌ در فتوا و حلال‌ مشكلات‌ علمی‌ وصف‌ كرده‌ است‌ (همانجا).
بونی‌ در شهر بونه‌ (عنابه‌)، در شرق‌ الجزایر متولد شد و در 76 سالگی‌ همان‌جا درگذشت‌ (كتانی‌، همانجا). پدرش‌ اهل‌ دانش‌ بوده‌، و جیلالی‌ آثار او را بالغ‌ بر 100 عنوان‌ گفته‌ است‌ (همانجا). احتمالاً او دچار اشتباه‌ شده‌، و میان‌ پدر و پسر خلط كرده‌، آثار فرزند را به پدر نسبت‌ داده‌ است‌ (نک‌ : كتانی‌، حفناوی‌، همانجاها).
بونی‌ به‌ شهرهای مختلف شمال افریقا، به‌ویژه‌ مصر برای‌ كسب‌ علم‌ سفر كرد. از‌جمله‌ گزارشهای موجود دربارۀ این سفرها، گزارش‌ ملاقات‌ احمد بن‌ موسی‌ جزائری‌ در 1092ق‌ /1681م‌ با وی‌ هنگام‌ حضور در مصر است‌ (جیلالی‌، 3 /177). براساس‌ اجازات‌ او، مشایخ‌ وی‌ در حدیث‌، پدرش‌ و نیز جمعی‌ از علمای‌ تونس‌، الجزایر، مغرب‌ و مصر هستند. او در كتاب‌ خویش‌ الدرة المصونة فی‌ علماء و صلحاء بونة، شیوخ‌ خود را به تفصیل‌ یاد كرده‌ است‌. محمد بن سلیمان رودانی، خلیل بن ابراهیم لَقانی، احمد بن عبداللطیف‌ بَشبیشی‌، یحیی شاوی‌، عبدالباقی زُرقانی، محمد بن عبدالله خَرَشی‌، ابراهیم بن مرعی شَبْرَخیتی، علی خُضَری رشیدی، محمد بن عبدالعزیز مَنوفی‌ و بركات‌ بن‌ بادیس‌ قُسَنطینی‌ از استادان‌ او بوده‌اند (نک‌ : كتانی‌، 1 /237؛ جیلالی‌، همانجا؛ حفناوی‌، 1 /522، 524). او پس‌ از بازگشت‌ از سفر در بونه‌ استقرار یافت‌ و به‌ اقراء، نقل‌ حدیث‌ و تألیف‌ پرداخت‌ (جیلالی‌، همانجا).
از معدود راویان‌ شناخته شدۀ او، عبدالرحمان جامعی‌، عبدالقادر راشدی‌ قسنطینی‌، عَزّوز فاسی‌، حسن بن‌ سلامۀ طیبی‌ و دو فرزند خود وی‌، احمد زَرّوق‌ و محمد را می‌توان‌ نام‌ برد (نک‌ : حفناوی‌، 1 /522؛ مخلوف‌، همانجا؛ كتانی‌، 1 /236، 238؛ S،GAL, ، همانجا).
كثرت‌ تألیف‌ بونی‌ را در میان‌ مردم‌ الجزایر بی‌نظیر ساخته‌ است‌ (نک‌ : سعدالله‌، 2/337). آثار وی‌ بیشتر در فقه‌، تفسیر، لغت‌، ادب‌، تاریخ‌، اصول دین‌، جدل، طب، جغرافیا و اخلاق‌ است‌. جیلالی‌ با ارائۀ فهرستی‌ موضوعی‌، آثار وی‌ را در هر یك‌ از حوزه‌ها بر می‌شمارد (3/178-183). بیشتر آنها منظومه‌ یا خلاصه‌هایی‌ منظوم‌ از آثار پیشینیان‌اند (نک‌ : همو، 3/178). حفناوی‌ با نقل‌ مستقیم‌ از كتاب‌ التعریف‌ بما للفقیر من‌ التألیف‌ بونی‌ در شمارش‌ آثار وی‌، فهرستی‌ از 177 كتاب‌ كامل و ناقص را ارائه می‌دهد (1/522، 523-533). وی‌ معتقد است‌ كه‌ بونی‌ بجز اینها، بر دیگر متون‌ نیز تعلیقاتی‌ داشته‌ است (1 /533؛ جیلالی‌، 3 /183).
نمونه‌هایی‌ از آثار موجود اوست‌: 1. اعلام‌ اهل‌ القریحة فی‌ الادویة الصحیحة (ناجی‌، 210؛ S، GAL, ، همانجا)، 2. رسالة فی‌ احكام‌ البروج‌ و الكواكب‌ و معرفة اوائل‌ السنین‌، كه‌ منتخبی‌ است‌ از شمس‌المعارف‌ الوسطى‌ اثر خود وی‌ (كنج‌، 2/740)، 3. فتح‌ الباری‌ فی‌ شرح‌ صحیح‌ البخاری‌ (ناجی‌، 221)، 4. یاقوتة الخاقانی‌ (سید، 3/202؛ GAL, S, II/437) كه‌ شرحی‌ است‌ بر جوهرة التوحید لَقانی‌ در علم‌ كلام‌ (نک‌ : حفناوی‌، 1/528؛ زركلی‌، 1/28؛ GAL, S، همانجا؛ برای‌ دیگر آثار باقی‌ماندۀ وی‌، نک‌ : همان‌، II/437, 715، ظاهریه‌، 2/116؛ زیدان‌، 1/293).

مآخذ

جیلالی‌، عبدالرحمان‌، تاریخ‌ الجزائر العام‌، بیروت‌، 1983م‌؛
حفناوی‌، محمد، تعریف‌ الخلف‌ برجال‌ السلف‌، بیروت‌، مؤسسة الرساله‌؛
زركلی‌، اعلام‌؛
زیدان‌، یوسف‌، فهرس‌ مخطوطات‌ الجامعة الاسكندریة، قاهره‌، 1994م‌؛
سعدالله‌، ابوالقاسم‌، ابحاث‌ و آراء فی‌ تاریخ‌ الجزائر، بیروت‌، 1990م‌؛
سید، خطی‌؛
ظاهریه‌، خطی‌ (علوم‌ قرآنی‌)؛
كتانی‌، عبدالحی‌، فهرس‌ الفهارس‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، دارالغرب‌ الاسلامی‌؛
كنج‌، دیوید، فهرس‌ المخطوطات‌ العلمیة، قاهره‌، 1406ق‌؛
مخلوف‌، محمد، شجرة النورالزكیة، بیروت‌، 1350ق‌؛
ناجی‌، هلال‌، «مخطوطات‌ الجزائر»، المورد، بغداد، 1396ق‌ /1976م‌، س‌ 5، شم‌ 3؛
نیز:

GAL, S.
فرهنگ‌ مهروش‌