بکر بن محمد بن علاء قشیری

بَكْرِ بْن مُحَمَّدِ بْن عَلاءِ قُشِیری، ابوالفضل (ربیع‌الاول 344 / ژوئیۀ 955)، فقیه و قاضی مالكی مصر. خاندان بكر از ازد شَنوئه و ساكن در بصره بودند. وی از سوی پدر، نسب به زیاد ابن ولید می‌برد و مادر وی از نوادگان عِمران بن حُصَین، از اصحاب رسول اكرم (ص) بود. بنابر آنچه درباره سن او (80 سال) می‌دانیم، می‌توان تولد او را در حدود سال 264ق / 878م تخمین زد (قاضی عیاض،3 / 290؛قس :صفدی، 10 / 217، كه درگذشت او را در 343ق آورده است؛ ابن شاكر، 39).
وی دورۀ كودكی را در بصره سپری كرد و در همان جا به فراگیری مقدمات علوم پرداخت؛ سپس محضر شیخ مشهور صوفیه، سهل بن عبدالله تستری را درك كرد (نک‌ : قاضی عیاض، همانجا؛ ذهبی، 15 / 538). از استادان فقه و حدیث او در بصره می‌توان از ابراهیم بن حماد ازدی و ابوخلیفۀ جُمَحی بصری نام برد (نک‌ : داوودی، 1 / 120-121). ظاهراً شهرت وی از زمانی آغاز شد كه در بغداد به تكمیل آموخته‌هایش پرداخت.
از استادان او، قاضی اسماعیل بن اسحاق (د 286ق / 899م) فقیه مالكی بصری ـ بغدادی را نیز یاد كرده‌اند (نک‌ : قاضی عیاض، 3 / 290؛ ابن فرحون، 1 / 313). از دیگر استادان بكر، باید به كسانی چون سعید بن عبدالرحمان كرابیسی، ابومسلم كَجّی، جعفربن محمد فِریابی، و احمدبن موسى كه موطأ را نزد او فرا گرفت، اشاره كرد (قاضی عیاض، ذهبی، داوودی، همانجاها).
وی مدتی ولایت قضای برخی نواحی عراق را برعهده گرفت (نک‌ : قاضی عیاض، 3 / 291؛ صفدی، همانجا)؛ او پیش از 330ق از عراق، راهی مصر شد و به گفتۀ قاضی عیاض، در شمار فقیهان بزرگ مالكی آن دیار قرار گرفت (3 / 290-291؛ داوودی، 1 / 121). در تبیین جایگاه والای بكر در میان مالكیان مصر، باید به قدرت یافتن اسماعیلیان در مصر، و وجود رقابت میان شافعیان و مالكیان آن دیار توجه كرد. دفاع بكر از عقاید مالكی و مقابله با گرایشهای شافعیان و حتى حنفیان می‌تواند یكی از علل مهم استقبال مالكیان مصر از او باشد. برای نمونه از آثار او در این زمینه می‌توان به كتاب الرد علی الشافعی فی وجوب الصلاه علی النبی (ص)، الرد علی المزنی، الرد علی الطحاوی، و رسالة الى من جهل محل مالك بن انس من العلم اشاره كرد (نک‌ : قاضی عیاض، 3 / 291؛ ابن فرحون، 1 / 314-315).
بیشتر شاگردان بكر را مصریان، اندلسیان و تونسیان تشكیل می‌دادند و می‌توان به نام كسانی مانند عبدالرحمان بن عمر ابن‌نحّاس، حسین بن رَشیق، ابن مُفرَّج، ابن عون الله، قاضی ابوعبدالله ابن برطال، عبدالله بن محمدبن اسد و ابوعبدالله محمدبن ابراهیم طُلَیطلی اشاره كرد (قاضی عیاض، 3 / 290-291؛ ابن فرحون، 1 / 313؛ مقریزی، 5 / 77، 7 / 427؛ داوودی، همانجا).
بكر آثار بسیاری در موضوعات مختلفی همچون علوم قرآنی، فقه و كلام نوشته است. اگرچه نسخه‌های این آثار از میان رفته‌اند، برخی اشارات به سخنان و آراء او را می‌توان در آثار دیگر نویسندگان، همچون كتاب النوادر ابن ابی زید قیروانی باز یافت. افزون بر آثاری كه پیش‌تر بدانها اشاره شد، از مهم‌ترین آثار او كتاب الاحكام (احكام قرآن) است كه ظاهراً مؤلف با تأثیرپذیری از استادش قاضی اسماعیل به این تألیف دست زده بوده است. طاش كوپری‌زاده (2/494) نام آن را در شمار آثار تألیفی در زمینه احكام قرآن وارد كرده است. این همان اثری است كه ابوعبدالله محمدبن ابراهیم طلیعان آن را از وی فرا گرفته بود (نک‌ : مقریزی، 5/77). كتابی نیز با عنوان المختصر من احكام القرآن اسماعیل بن اسحاق داشته است كه احتمالاً همان احكم القرآن اسماعیل است.
از برخی تألیفات بكربن محمد در زمینه‌های اعتقادی، بر می‌آید كه وی همچون دیگر متفكران نیمۀ سدۀ 4ق با موجی عظیم از مفاهیم كلامی ‌روبه‌رو بوده است (قس : ابن ابی زید، 79؛ نیز نک‌ : داك، ذیل ابن ابی زید). از سویی وی با تألیف ردیه‌ای بر اهل قدر و نیز ردیه‌ای بر طحاوی (احتمالاً عقیده نامۀ وی)، به مقابله با آنچه بدعت در دین می‌دانسته برخاسته است (نک‌ : ابن خیر، 299، رسالۀ اسدبن موسى، دربارۀ تحذیر از بدعت و حفظ سنت)؛ از سویی دیگر وی با تألیف آثاری همچون تنزیه الانبیاء و ما فی القرآن من دلائل النبوة، به این موضوع مهم كلامی، همچون فریابی (د 301ق) و بیهقی (د 384ق) عنایت داشته است (برای آثار وی، نک‌ : قاضی عیاض، 3/291؛ ابن فرحون، 1/314-315؛ داوودی، 1/121؛ ذهبی، 15/ 538؛ صفدی، 10/217). قاضی عیاض دو بیت شعر از وی نقل كرده است (همانجا).

مآخذ

ابن ابی زید، عبدالله، الرسالة الفقهیة، به كوشش هادی حمو و محمد ابواجفان، بیروت، 1406ق / 1986م؛
ابن خیر، محمد، فهرسة، به كوشش ف. كودرا، سرقسطه، 1893م؛
ابن شاكر كتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛
ابن فرحون، ابراهیم، الدیباج المذهب، به كوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، 1394ق / 1974م؛
داوودی، محمد، طبقات المفسرین، بیروت، 1403ق / 1983م؛
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1404-1406ق / 1984-1986م؛
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به كوشش ژاكلین سوبله و علی عماره، بیروت، 1400ق / 1980م؛
طاش كوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، بیروت، 1405ق / 1985م؛
قاضی عیاض، ترتیب المدارك، به كوشش احمد بكیر محمود، بیروت، 1387ق / 1967م؛
مقریزی، احمد، المقفی الكبیر، به كوشش محمد یعلاوی، بیروت، 1411ق / 1991م.

فرامرز حاج‌منوچهری