بستان زاده

بُسْتان‌زاده‌، خاندانی‌ از عالمان‌ عثمانی‌ در سده‌های‌ 10-11ق‌ / 16-17م‌. افراد اين خاندان به دانش‌، قاضيگری و شيخ‌الاسلامی‌ معروفند:

1. مصطفى‌افندي‌

(904-977ق‌ / 1499-1570م‌)، معروف‌ به‌ «بستان‌»، بنيادگذار خاندان‌ (ثريا، 4 / 376؛ بروسه‌لی‌، 1 / 253)، حنفی‌ مذهب‌ و ملقب‌ به‌ مصلح‌الدين‌ رومی‌ (علی‌ بن‌ بالی‌، 395؛ ابن‌ عماد، 8 / 385؛ بغدادي‌، 2 / 435). او در قصبۀ تيره‌، از توابع‌ استان‌ آيدين‌ در غرب‌ تركيه‌ متولد شد (علی‌ بن‌ بالی‌، ثريا، بروسه‌لی‌، همانجاها). پدرش‌ محمد (نك‌ : EI2)و به‌ روايتی‌ ديگر محمدعلی‌ (ثريا، بغدادي‌، همانجاها) بازرگان‌ بود. مصطفى‌ در محضر استادانی‌ مانند محيی‌الدين‌ فناري‌، مولى شجاع‌ و ابن‌ كمال‌ پاشا درس‌ خواند و در زمرۀ عالمان‌ درآمد (علی‌ بن‌ بالی‌، همانجا) و سپس‌ مدرس‌ شد و در مدرسۀ نوبنياد «خاصگی‌» به‌ تدريس‌ پرداخت‌ (ثريا، همانجا) و به‌ ملازمت‌ خيرالدين‌ افندي‌، معلم‌ سلطان‌ سليمان‌ درآمد. وي‌ در مدارس‌ گوناگون‌ بورسه‌ و استانبول‌ تدريس‌ كرد و در سِمتهاي‌ قضا و قاضی‌ عسكري‌ روم‌ ايلی‌ و آناتولی‌ به‌ خدمت‌ پرداخت‌؛ در 958ق‌ / 1551م‌ در اختلاف‌ ميان‌ رستم‌ پاشا صدراعظم‌ و حيدرپاشا به‌ سبب‌ صدور رأي‌ به‌ ضرر صدراعظم‌، از مقام‌ خود معزول‌ گرديد و سرانجام‌، پس‌ از برائت‌ با شهريه‌اي‌ معادل‌ 130 آقچه‌ بازنشسته‌ شد (علی‌ بن‌ بالی‌، 395-396؛ ثريا، همانجا) و در رمضان‌ 977 (علی‌ بن‌ بالی‌، همانجا) و يا به نوشتۀ بروسه‌لی‌ (همانجا) در 968ق‌ / 1561م‌ ــ كه‌ نادرست‌ به‌ نظر می‌رسد ــ درگذشت‌. شيخ‌الاسلام‌ وقت‌ ابوالسعود بر او نماز گزارد و در زاويۀ سيد بخاري‌، واقع‌ در بيرون‌ دروازۀ ادرنه‌، در استانبول‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (علی‌ بن‌ بالی‌، 396؛ بروسه‌لی‌، همانجا).
وي‌ در كلام‌، تفسير، هيأت‌ و رياضيات‌ متبحر بود (علی‌ بن‌ بالی‌، 398؛ كحاله‌، 12 / 280). آثاري چند از او در دست است‌: حاشيه‌ بر تفسير بيضاوي‌ بر سورۀ انعام‌، حاشيه‌ بر الاصلاح‌ و الايضاح‌ (ظاهراً از قاضی‌ محمد عوامی‌ در نحو)، حاشيه‌ بر شرح‌ الوقاية از صدر الشريعه‌ در فقه‌ حنفی‌، رسالۀ قضا و قدر، رسالۀ الجزء الذي‌ لايتجزأ و نجاة الاحباب‌ و تحفة ذوي‌ الالباب‌ در كيميا (علی‌ بن‌ بالی‌، 396؛ بروسه‌لی‌، ثريا، همانجاها؛ حاجی‌ خليفه‌، 1 / 450؛ بغدادي‌، همانجا). او را «شيخ‌ لسان‌ العرب و استاد فنون‌ الادب‌» نيز خوانده‌اند (ثريا، همانجا).

2. محمد بستان‌زاده‌

(942- 1006ق‌/ 1535-1597م‌)، فرزند مصطفى بستان و از شيخ‌الاسلامهاي‌ سدۀ 10ق‌/16م‌. وي‌ از استادان‌ معروف‌ زمان‌ خود مانند عرب‌زاده‌، قاضی‌زاده‌ و خواجه‌ چلبی‌ آموزش‌ ديد و به‌ درجۀ ملازمت‌ (دستياري‌) رسيد. در مدارس‌ مختلف‌ مدرس‌ شد و سپس‌ در مناصب‌ قضاي‌ استانبول‌، قاضی‌ عسكري‌ روم‌ ايلی‌، صدارت‌ روم‌ ايلی‌ و قضاي‌ مصر خدمت‌ كرد. در 997ق‌/1589م‌ شيخ‌الاسلام‌ شد و پس‌ از چندي‌ معزول‌ گرديد و به‌ مصر رفت‌. پس‌ از آن‌، بار ديگر به‌ شيخ‌الاسلامی‌ منصوب شد (ثريا، 4/133؛ بروسه‌لی‌، 1/256). وي پس‌ از درگذشت‌ در صحن‌ مسجد شاهزاده‌ (شهزاده‌) در استانبول‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. ماده‌ تاريخ‌ درگذشت‌ او «وفات‌ بوستان‌» است‌. ترجمۀ احياءالعلوم‌ و شرح‌ بر ملتقى‌ از آثار اوست‌. وي‌ به‌ 3 زبان‌ عربی‌، فارسی‌ و تركی‌ تسلط داشت‌ و به‌ آن‌ زبانها شعر نيز می‌سرود (بروسه‌لی‌، همانجا).

3. مصطفێ‌ افندي‌

(946-1014ق‌ / 1539- 1605م‌)، فرزند ديگر مصطفێ‌ بستان‌. وی مدرس‌، قاضی‌ استانبول‌ و صدر آناتولی‌ و روم‌ ايلی‌ شد. پس‌ از درگذشت‌، در آرامگاه‌ پدرزنش‌ احمد شمس‌الدين‌ در قرامان‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ثريا، 4 / 381).

4. يحيى‌ بستان‌زاده‌

(د 1049ق‌ / 1639م‌)، فرزند محمد بستان‌زاده‌، و نوۀ مؤسس‌ اين‌ خاندان‌. از تاريخ‌ تولد و دوران‌ كودكی او آگاهی دقيقی در دست نيست‌؛ ظاهراً تحصيلات‌ مقدماتی‌ را نزد پدرش‌ گذراند، در حلب‌، گالاتا و بورسه‌ مدرس‌ شد، در ادرنه‌ و استانبول‌ به‌ قضا پرداخت و در سمت‌ قاضی‌ عسكري‌ روم‌ ايلی‌ و آناتولی‌ خدمت‌ كرد. پس‌ از درگذشت‌، در جوار آرامگاه‌ پدرش‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (بروسه‌لی‌، 1 / 257؛ ثريا، 4 / 636).
اين‌ آثار از او برجاي‌ مانده‌ است‌: 1. گل‌ صد برگ‌، اثري‌ منظوم‌ به‌ زبان‌ تركی‌ دربارۀ 100 معجزۀ حضرت‌ پيغمبر(ص‌). در اين‌ اثر كه‌ در 5 ذيحجۀ 1030 به‌ پايان‌ رسيده‌، پس‌ از قصيده‌ای دربارۀ عثمان‌ دوم‌ ــ پادشاه‌ وقت‌ ــ دربارۀ معراج‌ و اعجاز قرآن‌ سخن‌ رفته‌ است‌. دو نسخۀ خطی‌ از اين‌ اثر در كتابخانۀ سليمانيه‌ به‌ شماره‌هاي‌ 3386 و 3390 (اياصوفيه‌) و يك‌ نسخۀ ديگر به‌ شمارۀ 842 (سليم‌ آغا) نگاهداري‌ می‌شود كه‌ نسخۀ اول‌ احتمالاً به‌ خط مؤلف‌ است‌ (بروسه‌لی‌، نيز ثريا، همانجاها؛ «دائرةالمعارف‌...»،VI / 312 )؛ 2. مرآة الاخلاق‌، كتابی‌ است‌ در علم‌ اخلاق‌. اين‌ كتاب‌ كه‌ به‌ نام‌ سلطان‌ احمد اول‌ نوشته‌ شده‌، شامل‌ 24 باب‌ است‌ كه‌ در آن‌ دربارۀ عبادت‌، صبر، شكر، شجاعت‌، دقت‌، ذكا، جديت‌، جهد، رفتار نيك‌، وفا، عفت‌، تواضع‌ و... بحث‌ شده‌ است‌. در اين‌ اثر منظومه‌هايی‌ دربارۀ اخلاق‌ به‌ زبانهاي‌ تركی‌، عربی‌، فارسی‌ آورده‌ شده‌ است‌ و همچنين‌ با نقل‌ قصص‌ انبياء و نمونه‌هاي‌ اخلاقی‌ از حوادث‌ و شخصيتهاي‌ تاريخ‌ اسلام‌ بر محتواي‌ كتاب‌ افزوده‌ شده‌ است‌. يگانه‌ نسخۀ آن‌ كه‌ به‌ خط مؤلف‌ است‌ و ظاهراً در رمضان‌ 1022 / اكتبر 1613 به‌ اتمام‌ رسيده‌ است‌، به‌ شمارۀ 3537 جزو آثار تركی‌ كتابخانۀ دانشگاه‌ استانبول‌ نگاهداري‌ می‌شود (همانجاها). 3. تحفة الاحباب‌ ( تاريخ‌ وصاف‌)، شامل‌ شرح‌ حال‌ مختصر 300 تن‌ از فرمانروايان‌ اسلامی‌ به‌ زبان‌ تركی‌. اين‌ اثر كه‌ در 1287ق‌ / 1870م‌ در استانبول‌ چاپ‌ شده‌ است‌، با عنوان‌ دورو تاريخ‌ (تاريخ‌ روشن‌) نيز ساده‌تر شده‌، و توسط نجدت‌ سكا اوغلو انتشار يافته‌ است‌. 4. فی‌ بيان‌ وقعه سلطان‌ عثمان‌ دوم‌، كه‌ مؤلف‌ در آن‌ داستان‌ كشته‌ شدن‌ عثمان‌ دوم‌ معروف‌ به‌ گنج‌ عثمان‌ (عثمان‌ جوان‌) را نقل‌ كرده‌ است‌. نسخه‌اي‌ از آن‌ در كتابخانۀ توپكاپی‌ (شم‌ 1305) نگاهداري‌ می‌شود («دائرة المعارف‌»، همانجا).
خاندان يحيى‌زاده‌ها از اعقاب‌ اين‌ شخص‌ هستند (ثريا، همانجا).

مآخذ

ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351ق‌؛
بروسه‌لی‌، محمدطاهر، عثمانلی‌ مؤلفلري‌، استانبول‌، 1333ق‌؛
بغدادي‌، هديه‌؛
ثريا، محمد، سجل‌ عثمانی‌ ( تذكرۀ مشاهير عثمانيه‌ )، استانبول‌، 1316ق‌؛
حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛
علی‌ بن‌ بالی‌، «العقد المنظوم‌ فی‌ ذكر افاضل‌ الروم‌»، همراه‌ الشقائق‌ النعمانيۀ طاش‌ كوپري‌زاده‌، بيروت‌، 1395ق‌ / 1975م‌؛
كحاله‌، عمررضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربيه‌؛
نيز:

EI ² ;
Turkiye diyanet vak f i Islam ansiklopedisi, Istanbul, 1992.

علی‌اكبر ديانت‌