بریدةبن حصیب بن عبدالله

بُرَیدَه بْن‌ حُصَیب‌ بْن‌ عَبْدُاللّه‌، ابوعبدالله اسلمی‌ (د 63ق‌ / 683م‌)، از صحابیان‌ نامدار پیامبر(ص‌). گفته‌اند: نام‌ او عامر، و بریده‌ لقبش‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ حجر، نزهة... ، 1 / 120). دانسته‌ها درباره احوال‌ او با حكایت‌ اسلام‌ آوردنش‌ آغاز شده‌ است‌؛ براساس‌ روایات‌، آنگاه‌ كه‌ پیامبر (ص‌) در مسیر هجرت‌ به‌ مدینه‌، از محلی‌ به‌ نام‌ غَمیم‌ می‌گذشت‌، بریده‌ با حضرت‌ روبه‌رو شد و در همین‌ دیدار بود كه‌ اسلام‌ آورد (طبری‌،534؛ خلیفه‌، 68؛ ابن‌ حجر، الاصابة، 1 / 146). اینكه‌ با گرویدن‌ او، حدود 80 خانوار از اسلمیان‌ به‌ اسلام‌ پیوسته‌اند (ابن‌ عبدالبر، 1 / 185؛ ابن‌ اثیر، 1 / 175)، به‌ خوبی‌ نمایانگر جایگاه‌ او در میان‌ قومش‌، اسلم‌ بوده‌ است‌. به‌ دنبال‌ فرونشستن‌ جنگ‌ احد (3ق‌ / 624م‌)، بریده‌ به‌ جمع‌ یاران‌ پیامبر(ص‌) در مدینه‌ پیوست‌ و در سالیان‌ پس‌ از آن‌، فرصت‌ بهره‌گیری‌ از محضر پیامبر(ص‌) را یافت‌ (ابن‌ عبدالبر، ابن‌ حجر، همانجاها).
چنین‌ می‌نماید كه‌ بریده‌ پس‌ از آن‌ نیز همچنان‌ جایگاه‌ خود را در میان‌ قبیلۀ خویش‌ حفظ كرد؛ آن‌ هنگام‌ كه‌ «وفد» اسلمیان‌ برای‌ ابراز تابعیت‌ اسلام‌ به‌ حضور پیامبر(ص‌) رسیدند، بریده‌ در پیشاپیش‌ آنان‌ جای‌ داشت‌ (یعقوبی‌، 2 / 79؛ قس‌: ابن‌سعد، 1(2) / 82) و از سوی‌ آن‌ حضرت‌ مأمور گردآوری‌ زكات‌ از قوم‌ خود بود (ذهبی‌، 2 / 469). براساس‌ روایات‌، بریده‌ در 16 غزوه‌ در ركاب‌ پیامبر(ص‌) جنگید (ابن‌ حجر، همانجا؛ نیز واقدی‌، 404، جمـ) و در بیعت‌ رضوان نیز شركت‌ داشت‌ (ابن‌ عبدالبر، ابن‌ اثیر، همانجا). وی‌ در سفری‌ به‌ یمن‌ نیز همراه‌ حضرت‌ علی‌(ع‌) بود (نسایی‌، 99).
با پای‌گیری‌ فتوح‌ و استقرار مسلمانان‌ در بصره‌، بریده‌ راهی‌ آن‌ دیار شد و سالی‌ چند در آن‌ اقامت‌ گزید (ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 1(1) / 424؛ ابن‌ اثیر، ابن‌ حجر، همانجاها). وی‌ به‌ روزگار خلافت‌ عثمان‌ (23- 35ق‌)، روی‌ به‌ شرق‌ نهاد و در فتوح‌ خراسان‌ شركت‌ جست‌. در منابع‌ شرح‌ حال‌، نشانی‌ از بازگشت‌ بریده‌ به‌ بصره‌ دیده‌ نمی‌شود (حتێ‌ در برخی‌ منابع‌ به‌ بازنگشتن‌ وی‌ تصریح‌ شده‌ است‌، مثلاً نكـ: ابن‌ اثیر، همانجا)، ولی‌ برخی‌ از گزارشها در منابع‌، بازگشت‌ او را اقتضا دارد. در گزارشهای‌ مربوط به‌ جنگ‌ صفین‌ (37ق‌ / 657م‌)، به‌ صراحت‌ نام‌ بریده‌ در شمار امضاكنندگان‌ عهدنامۀ تحكیم‌ آمده‌ است‌ (نصر، 507).
موضع‌گیری‌ بریده‌ نسبت‌ به‌ اختلافات‌ صحابه‌، در منابع‌ شیعه‌ و اهل‌ سنت‌ با تفاوتی‌ آشكار بازتاب‌ یافته‌ است‌: در آیینۀ منابع‌ اهل‌ سنت‌، بریده‌ از داوری‌ در منازعات‌ صحابه‌ دوری‌ می‌جسته‌، و موضع‌ او نسبت‌ به متخاصمین‌، موضع‌ «وقف‌» با جنبۀ خوش‌بینانه‌ بوده‌ است‌. گفتنی‌ است‌ در منابع‌ حدیثی‌ اهل‌ سنت‌، شماری‌ از احادیث‌ به‌ نقل‌ از وی‌ در فضایل‌ اصحاب‌، اعم‌ از یكایك‌ خلفای‌ اربعه‌، صحابیانی‌ چون‌ سلمان‌ و عمار از یك‌سو، و طلحه‌ و زبیر و ابوموسێ‌ اشعری‌ از سویی‌ دیگر آمده‌ است‌ (احمد بن‌ حنبل‌، 5 / 346-361؛ نیز قس‌: كشی‌، 30-31). از زبان‌ بریده‌، دربارۀ این‌ گرایش‌، عبارتی‌ صریح‌ نیز نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ در آن‌ ضمن‌ ستایش‌ از همگی‌ اصحاب‌ متخاصم‌، مسلمانان‌ را از نقد صحابه‌ پرهیز داده‌، و رسیدگی‌ به‌ اختلاف‌ آنان‌ را به‌ خداوند واگذارده‌ است‌ (ابن‌ سعد، 4(1) / 179). در مقابل‌، چهره‌ای‌ كه‌ از بریده‌ در منابع‌ شیعی‌ بازتاب‌ یافته‌، چهرۀ صحابیی‌ است‌ كه‌ از 3 خلیفۀ نخستین‌ روی‌ تافته‌، و به‌ پذیرش‌ امامت‌علی‌(ع‌) سبقت‌ جسته‌است‌. در روایات‌ گوناگون‌ شیعی‌، با وجود تنوع‌ مضامین‌، نام‌ بریده‌ همراه‌ با شخصیتهایی‌ چون‌ سلمان‌، حذیفه‌ و عمرو بن‌ حَمِق‌ به‌ ثبت‌ آمده‌ است‌ ( كتاب ‌سلیم‌... ، 2 / 865؛ كشی‌، 38، 94؛ شیخ‌ مفید، 19؛ «الرجال‌»، 2: تنها یادی‌ از او؛ شیخ‌ طوسی‌، 10، 35).
بریده‌ در تاریخی‌ نامشخص‌ در مرو موطن‌ گزید و بازمانده عمر را در مركز ولایت‌ تازه‌ فتح‌ شدۀ خراسان‌ سپری‌ كرد (ابن‌ حجر، همانجا؛ نیز بلاذری‌، 400). در برخی‌ منابع‌ به‌ چندی‌ اقامت‌ وی‌ در سیستان‌ نیز اشاره‌ شده‌ است‌ (ابن‌ حبان‌، 3 / 29). وی‌ در 63ق‌ در مرو درگذشت‌ و در محلی‌ موسوم‌ به‌ «حصین‌» دفن‌ گردید (ابن‌ عبدالبر، همانجا؛ قس‌: طبرانی‌، 2 / 3: سال‌ 62ق‌). از ترجمۀ تاریخ‌ نیشابور به‌ روشنی‌ آشكار می‌شود كه‌ حصین‌ برخلاف‌ تبادر آغازین‌، نه‌ علمی‌ جغرافیایی‌، بلكه‌ لغتی‌ عربی‌ به‌ معنای «دژ كوچك‌» است‌ كه‌ خلیفۀ نیشابوری‌ آن‌ را به‌ «حصارك‌» برگردانده‌ است‌ (ص‌ 68). احتمالاً این‌ حصارك‌، دژی‌ كوچك‌ بوده‌ كه‌ مسلمانان‌ مهاجر به‌ مرو، به‌ عنوان‌ اردوگاه‌ خود بنا نهاده‌ بوده‌اند (قس‌: یاقوت‌، 2 / 84: جصین‌).
در میان‌ احادیث‌ بازمانده از بریده‌، زمینه‌ های‌ اخلاق‌ و تنسك‌ فزونی‌ دارد و در این‌ میان‌، به‌ خصوص‌ موضوعاتی‌ چون‌ برابر انگاشتن‌ ترك‌ نماز با كفر، تشویق‌ مبالغه‌آمیز به‌ قرائت‌ قرآن‌ و تكیه‌ بر نزدیكی‌ قیامت‌ بیشتر به‌ چشم‌ می‌آید (برای‌ احادیث‌ او، مثلاً نك‌ : احمد بن حنبل‌، 5 / 346-361؛ رویانی‌، 1 / 61 -96). در میان‌ راویان‌ او افزون‌ بر دو پسرش‌ سلیمان‌ و عبدالله‌، نام‌ تابعانی‌ چون‌ ابونضرۀ عبدی‌، عامر شعبی‌ و ابوالملیح‌ هذلی‌ دیده‌ می‌شود (ذهبی‌، همانجا).
در ستایشهایی‌ كه‌ به‌ صورت‌ حدیثی‌ نبوی‌ از بریده‌ صورت‌ گرفته‌، او گاه‌ به‌ تنهایی‌ و گاه‌ در كنار حَكَم‌ بن‌ عمرو، به‌ عنوان‌ هدایت‌گر مشرق‌ شناخته‌ شده‌ است‌ (ابن‌ عبدالبر، 1 / 185-186؛ ابن‌ اثیر، 1 / 176؛ خلیفه‌، 69). پس‌ از او نیز فرزندانش‌ تا چندین‌ نسل‌ مروجان‌ حدیث‌ در منطقۀ مرو بوده‌اند (مثلاً نكـ: ابن‌ ابی‌ حاتم‌، 1(1) / 424).

مآخذ

ابن‌ ابی‌ حاتم‌، عبدالرحمان‌، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دكن‌، 1371ق‌ / 1952م‌؛
ابن‌ اثیر، علی‌، اسدالغابة، قاهره‌، 1280ق‌؛
ابن‌ حبان‌، محمد، الثقات‌، حیدرآباد دكن‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛
ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، الاصابة، قاهره‌، 1328ق‌؛
همو، نزهة الالباب‌، به‌ كوشش‌ عبدالعزیز سدیدی‌، ریاض‌، 1989م‌؛
ابن‌ سعد، محمد، كتاب‌ الطبقات‌ الكبیر، به‌ كوشش‌ زاخاو و دیگران‌، لیدن‌، 1904- 1918م‌؛
ابن‌ عبدالبر، یوسف‌، الاستیعاب‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، بیروت‌، 1412ق‌؛
احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، 1313ق‌؛
بلاذری‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رضوان‌ محمد رضوان‌، بیروت‌، 1398ق‌ / 1978م‌؛
خلیفۀ نیشابوری‌، احمد، ترجمه‌ و تلخیص‌ تاریخ‌ نیشابور حاكم‌ نیشابوری‌، به‌ كوشش‌ محمدرضا شفیعی‌ كدكنی‌، تهران‌، 1375ش‌؛
ذهبی‌، محمد، سیراعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، 1402ق‌؛
«الرجال‌»، منسوب‌ به‌ احمد برقی‌، همراه‌ الرجال‌ ابن‌ داوود حلی‌، به‌ كوشش‌ جلال‌الدین‌ محدث‌ ارموی‌، تهران‌، 1342ش‌؛
رویانی‌، محمد، مسند، به‌ كوشش‌ ایمن‌ علی‌ ابویمانی‌، قاهره‌، 1416ق‌؛
شیخ‌ طوسی‌، محمد، رجال‌، به‌ كوشش‌ محمدصادق‌ آل‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، 1381ق‌؛
شیخ‌ مفید، محمد، الامالی‌، به‌ كوشش‌ استاد ولی‌ و غفاری‌، قم‌، 1403ق‌؛
طبرانی‌، سلیمان‌، المعجم‌ الكبیر، به‌ كوشش‌ حمدی‌ بن‌ عبدالمجید سلفی‌، موصل‌، 1983م‌؛
طبری‌، «المنتخب‌ من‌ كتاب‌ ذیل‌ المذیل‌»، همراه‌ ج‌ 11 تاریخ‌؛
كتاب‌ سلیم‌ بن‌ قیس‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر انصاری‌، قم‌، 1415ق‌؛
كشی‌، محمد، معرفة الرجال‌، اختیار شیخ‌ طوسی‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ مصطفوی‌، مشهد، 1348ش‌؛
نسایی‌، احمد، خصائص‌ امیرالمؤمنین‌(ع‌)، به‌ كوشش‌ احمد میرین‌ بلوشی‌، كویت‌، 1986م‌؛
نصر بن‌ مزاحم‌، وقعة صفین‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1382ق‌؛
واقدی‌، محمد، المغازی‌، به‌ كوشش‌ مارسدن‌ جونز، لندن‌، 1966م‌؛
یاقوت‌، بلدان‌؛
یعقوبی‌، احمد، تاریخ‌، بیروت‌، 1960م‌

احمد پاكتچی