برهان الدین فزاری

بُرْهان الدّین‌ فَزاری‌، ابواسحاق‌ ابراهیم‌ بن‌ عبدالرحمان‌ بن‌ ابراهیم‌ (ربیع‌ الاول‌ 660 -7 جمادی‌الاول‌ 729 / فوریۀ 1262- 9 مارس‌ 1329)، فقیه‌ شافعی‌ ساكن‌ مصر. در برخی‌ منابع‌ متقدم‌ او را «ابن‌ فِركاح‌» نیز نامیده‌اند (مثلاً نك‌ : وادی‌آشی‌، 84 - 85؛ ابن‌ حجر، انباء...، 1 / 169).
برهان‌الدین‌ در دمشق‌ در خانواده‌ای‌ مصری‌ تبار ــ كه‌ اهل‌ علم‌ و برخوردار از جایگاه‌ والای‌ اجتماعی‌ بودند ــ متولد شد (اسنوی‌، 2 / 290). جد وی‌ ابراهیم‌ بن‌ سباع‌ از فقیهان‌ نامدار و مدرسان‌ مدرسه رواحیه‌، و پدر و عمویش‌ نیز از فقها و مدرسان‌ و خطبای‌ دمشق‌ بودند (نك‌ : همو، 2 / 288-289؛ ابن‌ شاكر، 1 / 32؛ ابن‌ حجر، الدرر ...، 1 / 36-37). برهان‌الدین‌ در زمینه‌های‌ حدیث‌ و فقه‌ شافعی‌ نزد پدر ــ كه‌ در آن‌ زمان‌ در مدرسه بادرائیه‌ تدریس‌ می‌كرد ــ دانش آموخت‌ (ذهبی‌، معجم‌ ... ، 109؛ ابن‌ كثیر، 14 / 152). وی‌ نزد عمویش‌ شرف‌الدین‌ به‌ فراگیری‌ ادبیات‌ عرب‌، اصول‌ و منطق‌ پرداخت‌ (ابن‌ شاكر، همانجا). از دیگر استادان‌ او ابن‌ ابی‌ الیسر و ابن عبدالدائم‌، همچنین‌ ابراهیم‌ بن‌ احمد تمیمی‌، ابراهیم‌ بن‌ اسماعیل‌ مقدسی‌، ابراهیم‌ بن‌ عبدالعزیز سُلَمی‌، ابوالعباس‌ ابن‌ ابی‌ عَصرون‌، محمد بَكری‌ شَریشی‌ و محمد بن‌ حسن‌ ابن‌ عساكر را می‌توان‌ نام‌ برد. برهان‌الدین‌ از بسیاری‌ كسان‌ چون‌ احمد بن‌ عبدالله‌ ابن‌ نحاس‌، احمد بن‌ علی‌ دمشقی‌ و عبداللطیف‌ حرانی‌ نیز اجازه‌ دریافت‌ كرد (وادی‌آشی‌، 85؛ ابن‌ حجر، همان‌، 1 / 36؛ ابن‌ قاضی‌، 1 / 188؛ نیز ظاهریه‌، تاریخ‌، 1 / 228)، بدین‌ترتیب‌، او به‌ ویژه‌ در زمینه فقه‌ به‌ درجه‌ای‌ رسید كه‌ در شمار مشایخ‌ عصر قرار گرفت‌ و هنوز جوان‌ بود كه‌ توان‌ آن‌ را یافت‌ تا در مقام‌ فقیه‌، به‌ افتا پردازد (ابن‌ وردی‌، 2 / 414). بسیاری‌ كسان‌ از جمله‌ ابن‌ وردی‌، علم‌ او را ستوده‌اند (همانجا) و حتێ‌ ابن‌ كثیر او را در میان‌ استادان‌ شافعی‌ خود بی‌بدیل‌ خوانده‌ (همانجا)، و ابن‌ شاكر وی‌ را شیخ‌ شافعیان‌ و علامه‌ لقب‌ داده‌ است‌ (همانجا).
آگاهیهای‌ فقهی‌ برهان‌الدین‌ نه‌تنها سبب‌ آن ‌شد كه‌ شاگرد نامدارش، ذهبی از وی‌ با عنوان‌ «ابواسحاق‌ فقیه‌» یاد كند (همانجا)، بلكه‌ ظاهراً در میان‌ فقیهان‌ شافعی‌ اواخر سدۀ 7 و اوایل‌ سدۀ 8ق‌، ریاست‌ مذهب‌ به‌ او رسید (نك‌ : همو، نیز ابن‌ حجر، همانجاها) و وی‌ در ربع‌ آخر سدۀ 7ق‌ به‌ جای‌ پدر به‌ تدریس‌، افتا و تحدیث‌ در مدرسه بادرائیه‌ همت‌ گماشت‌ (اسنوی‌، 2 / 290). برهان‌الدین‌ مدتی‌ نیز نیابت‌ مشیخه دارالحدیث‌ را بر عهده گرفت (ذهبی‌، همانجا) و نیز پس‌ از عمویش‌ شرف‌الدین‌، خطیب‌ جامع‌ اموی‌ دمشق‌ به‌ خطابت‌ در آنجا پرداخت‌ (ابن‌ كثیر، همانجا)، اما پس‌ از یك‌ ماه‌، به‌ بادرائیه‌ بازگشت‌ (ذهبی‌، ابن‌ كثیر، همانجاها).
در میان‌ شاگردان‌ برهان‌الدین‌ نام‌ بزرگانی‌ چون‌ شمس‌الدین‌ ذهبی‌ و عمادالدین‌ ابن‌ كثیر جلب‌نظر می‌كند (همانجاها). صدرالدین‌ ابن‌ خابوری‌، علاءالدین‌ مقدسی‌، بدرالدین‌ ابن‌ صائغ‌، بهاءالدین‌ ابن‌ امام‌ المشهد، شهاب‌الدین‌ ظاهری‌، فخرالدین‌ مصری‌، جمال‌الدین‌ ابن‌ قاضی‌ زبدانی‌ و ابن‌ خلیل‌ عثمانی‌ نیز در شمار شاگردان‌ وی‌، به‌ ویژه‌ در علم‌ فقه‌ بوده‌اند (ابن‌ ملقن‌، 557؛ نعیمی‌، 1 / 173، 199، 214، 238، 245، 311؛ آلوارت‌،IX / 352).
بسیاری‌ مشاغل‌ و مناصب رسمی به برهان‌الدین پیشنهاد می‌شد كه‌ یا اساساً آنها را نمی‌پذیرفت‌، یا پس‌ از پذیرش‌ در اندك‌ زمانی‌، آن‌ را ترك‌ می‌گفت‌ (مثلاً نك‌ : ذهبی‌، ذیول ‌... ، 69؛ ابن‌ كثیر، همانجا؛ ابن‌ حجر، الدرر، 1 / 37؛ ابن وردی‌، همانجا). حضور در مجامع‌ رسمی‌، چنان‌ وی‌ را می‌آزرد كه‌ از سلطان‌ اجازه‌نامه‌ای‌ دریافت‌ كرد تا در مجالس‌ رسمی و دولتی‌ حضور نداشته‌ باشد (نك‌ : صفدی‌، 6 / 43).
برهان‌الدین‌ پس‌ از سپری‌ كردن‌ عمری‌ 69 ساله‌ در مدرسه بادرائیه‌ درگذشت‌ و جمع‌ كثیری‌ از بزرگان‌ و مردم‌ به‌ تشییع‌ پیكر او پرداختند و او را در كنار پدرش‌ در باب‌ الصغیر به‌ خاك‌ سپردند (نكـ: ابن‌ كثیر، نیز ذهبی‌، معجم‌، همانجاها؛ یافعی‌، 4 / 279؛ عامری‌، 596).

آثار

برهان‌الدین‌ آثار بسیاری‌ تألیف‌ كرده‌ بوده‌ كه‌ بیشتر آنها در زمینه فقه‌ بوده‌ است‌، اما شاید یكی‌ از ارزشمندترین‌ و مشهورترین‌ آثار وی‌ باعث‌ النفوس‌ الی‌ زیارة القدس‌ المحروس‌ باشد. این‌ اثر در شمار مصنفاتی‌ درباره فضایل‌ بیت‌المقدس‌ قرار می‌گیرد كه‌ تقریباً از سده 6ق‌/12م‌ رویكردی‌ ویژه‌ به‌ آنها شده‌ بود (نك‌ : احمد، 28 ببـ ). باعث‌ النفوس‌ با ذكر ابتدای‌ ساخت‌ مسجد الاقصی‌ آغاز می‌شود و در فصل‌ سیزدهم‌ كه‌ مربوط به‌ فضایل‌ قبر ابراهیم‌ خلیل‌(ع‌) است‌، پایان‌ می‌پذیرد (نك‌ : برهان‌الدین‌، 52، برای‌ منابع‌ تألیف‌، نك‌ : 51). چارلز متیوز در 1935م‌ با تحقیق‌ بر روی‌ متن‌ كتاب‌، آن را در شمارۀ 15 «مجلۀ انجمن‌ شرقی‌ فلسطین‌» منتشر كرد (نك‌ : مآخذ). مقدمه‌ و اصل‌ متن‌ در همان‌ سال‌ به‌ چاپ‌ رسید (نك‌ ‌: فولتن‌،.(352 این‌ كتاب‌ تأثیر بسزایی‌ بر برخی‌ آثار بعدی‌ درباره فضایل‌ بیت‌المقدس‌ نهاد (نك‌ : سیوطی‌، 86؛ متیوز،287-288 ).
بسیاری‌ از دیگر تألیفهای‌ برهان‌الدین‌ به‌ صورت‌ نسخه‌های‌ خطی‌ در كتابخانه‌های‌ مختلف‌ جهان‌ وجود دارند كه‌ از میان‌ آنها چند عنوان‌ در موضوع‌ فقه‌ هستند: 1. التكبیر للجمع‌، كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانه ملك‌ سعود وجود دارد (نكـ: فهرس‌...، 6/193). 2. رساله فی‌ الشطرنج‌، نسخه‌ای‌ از آن‌ در مجموعه‌ای‌ در دارالكتب‌ مصر یافت‌ می‌شود (سید، 1/398- 399). 3. صحه اجاره الاقطاع‌، كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانه آیت‌الله‌ مرعشی‌ موجود است‌ (مرعشی‌، 4/149). صدرالدین‌ ابن‌ خابوری‌ در كتاب‌ خود فوائد، بسیار از این‌ اثر بهره‌ برده‌ است‌ (نك‌ : آلوارت‌، شمـ.(4988 4. مسائل‌ فی‌ الفقه‌ الشافعی‌، كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ ــ استنساخ‌ شده‌ اندكی‌ پس‌ از مرگ‌ برهان‌الدین‌، یعنی‌ در 742ق‌ - در دو برگ‌ در كتابخانه ظاهریه‌ موجود است‌ (ظاهریه‌، مجامیع‌، 2/67 - 68). 5. المنائح‌ لطالب‌ الصید و الذبائح‌، كه‌ نسخه‌هایی‌ از آن‌ در كتابخانه‌های‌ آیت‌الله‌ مرعشی‌ و نیز گوتا نگهداری‌ می‌شود (مرعشی‌، 4/ 148- 149؛ پرچ‌، شم‌2095).

برخی‌ از آثار غیرفقهی‌ او اینهاست‌: 1. اعدام‌ الاشكال‌ بالكلیة فی‌ ایجاد الاشكال‌ الحملیة، در منطق‌. نسخه‌هایی‌ از این‌ اثر ــ كه‌ در 725ق در دمشق‌ در مدرسه بادرائیه‌ پایان یافته‌ ــ در كتابخانه‌های‌ نجیب‌ پاشا و گَرِت‌ موجود است‌ (نك‌ : ششن‌، 2/295؛ حتی‌، شم‌ 819)؛ 2. الاعلام‌ بفضائل‌ الشام‌. این‌ اثر كه‌ ظاهراً از رواج‌ بیشتری‌ برخوردار بوده‌، اختصار گونه‌ای‌ از اثر ابوالحسن‌ ربعی‌ با حذف‌ اسانید آن‌ است‌ و نسخ‌ متعدد آن‌ در كتابخانه‌های‌ آیت‌الله‌ مرعشی‌، دارالكتب‌ ظاهریه‌، اوقاف‌ بغداد و نیز در آلمان‌ نگهداری‌ می‌شود (نك‌ : مرعشی‌، 4/355-356؛ سید، 1/62؛ طلس‌، 281؛ آلوارت‌، شم‌ 6074؛ پرچ‌، شمـ .(54 این‌ كتاب‌ مورد استفادۀ سیوطی‌ در اتحاف‌ الاخصا و تاج‌الدین‌ عبدالوهاب‌ دمشقی‌ در روض‌ المغرس‌ قرار گرفته‌ است‌ (نك‌ : سیوطی‌، 87؛ متیوز،287,285)؛ 3. اختصار كتاب‌ الترخیص‌ فی‌ الاكرام‌ نووی‌، كه‌ نسخه آن‌ در كتابخانه لاله‌لی‌ موجود است‌ (ششن‌، 1/357؛ برای‌ آثار یافت‌ نشده‌، نكـ: ابن‌ كثیر، 14/152؛ سبكی‌، 7/281؛ حاجی‌ خلیفه‌، 1/687، 837؛ كحاله‌، 1/43- 44).

مآخذ

ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، انباء الغمر، به‌ كوشش‌ محمد عبدالمعید، حیدرآباد دكن‌، 1387ق‌ / 1967م‌؛
همو، الدرر الكامنة، حیدرآباد دكن‌، 1392ق‌ / 1972م‌؛
ابن‌ شاكر كتبی‌، محمد، فوات‌ الوفیات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1973م‌؛
ابن‌ قاضی‌ مكناسی‌، احمد، درة الحجال‌ فی‌ اسماء الرجال‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، 1391ق‌ / 1971م‌؛
ابن‌ كثیر، البدایة، به‌ كوشش‌ احمد ابوملحم‌ و دیگران‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1987م‌؛
ابن‌ ملقن‌، عمر، طبقات‌ الاولیاء، به‌ كوشش‌ نورالدین‌ شریبه‌، بیروت‌، 1406ق‌ / 1986م‌؛
ابن‌ وردی‌، زین‌الدین‌، تتمة المختصر فی‌ اخبار البشر، به‌ كوشش‌ احمد رفعت‌ بدراوی‌، بیروت‌، 1389ق‌ / 1970م‌؛
احمد، احمد رمضان‌، مقدمه‌ بر اتحاف‌ الاخصا (نكـ: همـ ، سیوطی‌)؛
اسنوی‌، عبدالرحیم‌، طبقات‌ الشافعیة، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، 1391ق‌ / 1971م‌؛
برهان‌الدین‌ فزاری‌، ابراهیم‌، «كتاب‌ باعث‌ النفوس‌ الی‌ زیارة القدس‌ المحروس‌» (نكـ: ملـ ، ابن‌ فركاح‌)؛
حاجی‌ خلیفه‌، كشف‌؛
ذهبی‌، محمد، «الذیل‌ الاول‌»، ج‌ 4 العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعید بن‌ بسیونی‌ زغلول‌، بیروت‌، 1405ق‌ / 1985م‌؛
همو، معجم‌ الشیوخ‌، به‌ كوشش‌ روحیه‌ عبدالرحمان‌ سیوفی‌، بیروت‌، 1410ق‌ / 1990م‌؛
سبكی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الكبرێ‌، به‌ كوشش‌ محمود محمد طناحی‌ و عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1383ق‌ / 1964م‌؛
سید، خطی‌؛
سیوطی‌، اتحاف‌ الاخصا بفضائل‌ المسجد الاقصێ‌، به‌ كوشش‌ احمد رمضان‌ احمد، قاهره‌، 1982م‌؛
ششن‌، رمضان‌، نوادر المخطوطات‌ العربیة فی‌ مكتبات‌ تركیا، بیروت‌، 1400ق‌ / 1980م‌؛
صفدی‌، خلیل‌، الوافی‌ بالوفیات‌، به‌ كوشش‌ ددرینگ‌، ویسبادن‌، 1401ق‌ / 1981م‌؛
طلس‌، محمد اسعد، الكشاف‌ عن‌ مخطوطات‌ خزائن‌ كتب‌ الاوقاف‌، بغداد، 1372ق‌ / 1953م‌؛
ظاهریه‌، خطی‌؛
عامری‌، یحیێ‌، غربال‌ الزمان‌، به‌ كوشش‌ محمد ناجی‌ زعبی‌ عمر، دمشق‌، 1405ق‌ / 1985م‌؛
فهرس‌ مخطوطات‌ جامعة الملك‌ سعود، ریاض‌، 1404ق‌ / 1984م‌؛
كحاله‌، عمر رضا، معجم‌ المؤلفین‌، بیروت‌، 1957م‌؛
مرعشی‌، خطی‌؛
نعیمی‌، عبدالقادر، الدارس‌ فی‌ تاریخ‌ المدارس‌، به‌ كوشش‌ جعفر حسنی‌، دمشق‌، 1367ق‌ / 1948م‌؛
وادی‌آشی‌، محمد، برنامج‌، به‌ كوشش‌ محمد محفوظ، بیروت‌، 1982م‌؛
یافعی‌، عبدالله‌، مرآة الجنان‌، حیدرآباددكن‌، 1390ق‌ / 1970م‌؛
نیز:

Ahlwardt;
Ebn-e Ferkah,”The Kitab Baitu-n-Nufus”, ed. Ch.D. Matthews, The Journal of the Palestine Oriental Society, 1935, vol. XV;
Fulton, A., Second Supplementary Catalogue of Arabic Printed Books in the British Museum, London, 1959;
Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection, Princeton, 1938;
Matthews, Ch. D.,”Baitu-n-Nufus of Ibnu-l-Firkah” , The Journal of the Palestine Oriental Society, 1933, vol. XIII;
Pertsch.

فرامرز حاج‌ منوچهری‌