ابن مرحل، ابوعبدالله

اِبْنِ مُرَحِّل، ابوعبدالله محمد بن عمر بن مكی بن عبدالصمد، ملقب به صدرالدين (شوال 665-24 ذيحجۀ 716 / ژوئيۀ 1267- 9 مارس 1317م)، شاعر و فقيه شافعی. از آنجا كه پدرش وكيل (متصدی) بيت‌المال دمشق بود، وی به ابن وكيل نيز شهرت يافته است (ادفوی، 581؛ صفدی، 4 / 264). گاه او را ابن جوهری (ابن رافع، ذيل، 46) و ابن خطيب (ابن حجر، 5 / 373) نيز خوانده‌اند. ابن مرحل در دمياط مصر چشم به جهان گشود و در دمشق پرورش يافت (صفدی، 4 / 264، 265). از مشايخ او می‌توان به پدرش عمر بن مكی، قاسم اربلی و مسلم بن علاّن اشاره كرد (همو، 4 / 265). ابن مرحل به طور مداوم بين شام و مصر درآمد و شد بود. به مدت 7 سال مشيخۀ دارالحديث اشرفيه را برعهده داشت در مدارس شام و مصر به تدريس اشتغال ورزيد. وی از اولين كسانی بود كه در مدرسۀ ناصريۀ قاهره ــ پس از افتتاح آن در 703ق ــ به تدريس پرداخت (همانجا؛ سبكی، 9 / 254؛ ابن دقماق، 1 / 100؛ نويری، 1(3) / 1040)؛ با اين وصف از شاگردان و راويان وی تنها برادرزاده‌اش زين‌الدين محمد بن عبدالله (ابن رافع، وفيات، 1 / 211) و دواداری را كه در كتاب كنزالدرر (چ 1379ق، 9 / 44) از وی روايت كرده است، می‌شناسيم. ابن مرحل در 703ق به جای عبدالله بن مروان فارقی، به عنوان خطيب جامع اموی دمشق تعيين گرديد، ولی به زودی با مخالفت شديدی روبه رو شد كه به بركناری او از اين سمت انجاميد (ابن كثير، 14 / 83؛ مقريزی، 1(3) / 957). وی گويا در اين پيشامد به فساد اخلاقی متهم شد و كارش به بدنامی كشيد و از اين رو دمشق را ترك گفت (ابن كثير، همانجا؛ مقريزی، 2(1) / 88؛ ابن حجر، 5 / 375، 377). آنگاه رهسپار حلب شد و در آنجا به تدريس پرداخت و از منزلت خوبی برخوردار گرديد. پس از چندی توسط نايب سلطان به مصر دعوت شد و تقريباً تا پايان عمر از آنجا بيرون نرفت و هم در آنجا درگذشت و در گورستان قرافه در قاهره كنار قبر شافعی به خاك سپرده شد (صفدی، 4 / 264، 267). ابن مرحل تا حدودی در جريانهای سياسی روزگار خود در شام و مصر دخيل بود. ازجمله توسط جمال‌الدين اقوش افرم والی دمشق جهت اخذ بيعت از امرا برای بيبرس ــ كه با سلطان ناصر رقابت داشت ــ اعزام گرديد. همچنين اطلاعاتی در مورد توان جنگی و سازمان‌دهی نظامی نيروهای سلطان ناصر، برای افرم فراهم آورد، و نيز برخی موارد ديگر كه در منابع ذكر شده است (نك‌ : دواداری، چ 1379ق، 9 / 240-241؛ مقريزی، 2(1) / 64-65، 72-74، 128- 129؛ ابن حجر، 5 / 376؛ صفدی، 4 / 266-267). از نظر شخصيت علمی برخی از شرح‌حال‌نويسان، مثلاً ابن شاكر (4 / 14) و سبكی (9 / 253، 255-256) به آگاهی او در زمينۀ فقه و حديث و غير آنها اشاره كرده و برخی ديگر گفته‌اند كه وی در 22 سالگی فتوا می‌داده است (ذهبی، 4 / 45)، ولی در بيشتر منابع از شعر و ادب او سخن رفته است.
تنها اثر بازمانده از ابن مرحل الاشباه و النظائر است كه در فقه شافعی نوشته شده است. ظاهراً مطالب اين كتاب توسط ابن مرحل جمع‌آوری شده، ولی او خود فرصتی برای تدوين آن نيافته بوده است، تا آنكه برادرزاده‌اش آن را تدوين كرد و خود نيز مطالبی بر آن افزود (اسنوی، 2 / 460). از اين اثر دو نسخۀ خطی در كتابخانه‌های ازهريه (ازهريه، 2 / 429) و چستربيتی ( آربری، شم‌ 3228) موجود است. ابن مرحل اهل مناظره نيز بود و مناظراتی با ابن تيميه داشت (نك‌ : اسنوی، همانجا؛ صفدی، 4 / 265). در مورد حديث، سبكی (9 / 253) يادآور شده كه چيزی از حديث ابن مرحل به دست او نرسيده است. دربارۀ شعر ابن مرحل نكته‌ای كه بايد بدان اشاره كرد، اين است كه به گفتۀ برخی با وجود تبحری كه در فنون شعری داشته، گاه اشعار ديگران را به خود نسبت می‌داده است (نك‌ : صفدی، 4 / 276). پاره‌ای از اشعار ابن مرحل در منابع گوناگون آمده است (نك‌ : دواداری، چ 1391ق، 8 / 385- 388، چ 1379ق، 9 / 240-241؛ صفدی، 4 / 267، 284؛ ابن شاكر، 4 / 15-25؛ سبكی، 9 / 258-267). به علاوه در فهرست نسخه‌های خطی ادبيات موزۀ عراق، دو مجموعه با شماره‌های 1523 و 1534 معرفی شده كه در آنها پاره‌ای از اشعار ابن وكيل (كه احتمالاً همين ابن مرحل است) به چشم می‌خورد (نقشبندی، 539، 542).

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن، 1396ق / 1976م؛
ابن دقماق، ابراهيم بن محمد، الانتصار لواسطة عقد الامصار، بيروت، دارالآفاق الجديدة؛
ابن رافع سلامی، محمد، ذيل مشتبه النسبۀ ذهبی، به كوشش صلاح‌الدين منجد، بيروت، 1976م؛
همو، الوفيات، به كوشش صالح مهدی عباس، بيروت، 1402ق / 1982م؛
ابن شاكر كتبی، محمد، فوات الوفيات، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1972م؛
ابن كثير، البداية؛
ادفوی، جعفربن ثعلب، الطالع السعيد، به كوشش سعد محمد حسن، قاهره، 1966م؛
ازهريه، فهرست؛
اسنوی، عبدالرحيم بن حسن، طبقات الشافعية، به كوشش عبدالله جبوری، بغداد، 1391ق / 1971م؛
دواداری، ابوبكر بن عبدالله، كنزالدرر، به كوشش هارمان، قاهره، 1391ق / 1971م؛
همان، به كوشش رويمر، قاهره، 1379ق / 1960م؛
ذهبی، محمدبن احمد، ذيول العبر، به كوشش محمد سعيد زغلول، بيروت، 1405ق / 1985م؛
سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعية الكبری، به كوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1385ق / 1966م؛
صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش هلموت ريتر، بيروت، 1381ق / 1961م؛
مقريزی، احمدبن علی، السلوك، به كوشش محمد مصطفی زياده، قاهره، 1941م؛
نقشبندی، اسامه ناصر و ظمياء محمدعباس، مخطوطات الادب بالمتحف العراقی، كويت، 1985م؛
نويری، احمدبن عبدالوهاب، «نهاية الارب»، ملحقات السلوك (نك‌ : مقريزی در همين مآخذ)؛
نيز:

Arberry.

مهدی سلماسی