اخفش

اَخْفَش‌، ابو عبدالله‌ هارون‌ بن‌ موسی‌ بن‌ شریك‌ تغلبی‌ دمشقی‌ (201-292ق‌/ 816 - 905م‌)، نحوی‌، لغوی‌، محدث‌، مفسر و مقری‌ بزرگ‌ شام‌.
اخفش‌ در دمشق‌ و در محله‌ای‌ به‌ نام‌ «باب‌ الجابیه‌» مقیم‌ بود، ازاین‌رو به‌ اخفش‌ باب‌ الجابیه‌ شهره‌ گردید (نك‌ : ابن‌ جزری‌، 2/ 347؛ بستانی‌، 7/ 430). او در تحصیل‌ علوم‌ و فنون‌ رایج‌ آن‌ زمان‌ سخت كوشید و سرآمد اقران‌ شد (نك‌ : یاقوت‌، 19/ 263). وی‌ در علم‌ نحو شهرتی‌ كسب‌ كرد و همانند برخی‌ دیگر از نحویان‌ پیش از خود (10 تن‌ یا بیشتر) لقب‌ «اخفش‌» یافت‌ و او را آخرالاخافشه‌ خواندند (نك‌ : همانجا؛ ذهبی‌، سیر...، 13/ 566؛ سیوطی‌، 2/ 320؛ نیز نك‌ : EI2). در غریب‌ القرآن‌، غریب‌ الحدیث‌، تفسیر، معانی‌ القرآن‌ و شعر عربی‌ مهارت‌ و تتبّع‌ داشت‌ (یاقوت‌، همانجا؛ داوودی‌، 2/ 347). در حدیث‌ از عبدالله‌ ابن‌ ذكوان‌، سلاّم‌ مداینی‌ و نیز از ابو مُسهِر غسّانی‌ روایت‌ می‌كرد و از راویان‌ وی‌ اینان‌ را نام‌ برده‌اند: ابو احمد ابن‌ ناصح مفسر، ابو طاهر ابن‌ذكوان‌ و ابوبكر ابن‌ فطیس‌ (یاقوت‌، ذهبی‌، همانجاها). طبرانی‌ (2/ 128) نیز از او حدیث‌ نقل‌ كرده‌ است‌.
اخفش‌، به‌ ویژه‌ علم‌ قرائات‌ را وجهۀ همت‌ خویش‌ ساخت‌ و سالیان‌ دراز در محضر ابن‌ ذكوان‌ (ه‌ م‌) به‌ فراگیری‌ فنون‌ قرائات‌ پرداخت. پس‌ از مرگ‌ ابن‌ ذكوان‌ (242ق‌/ 856م‌) قرائت‌ اهل‌ شام‌ یعنی‌ قرائت‌ ابن‌ عامر دمشقی‌ (ه‌ م‌)، از طریق‌ او انتشار و اشتهار یافت‌ (ابو عمرو دانی‌، 13؛ یاقوت‌، سیوطی‌، همانجاها). وی‌ قرائت‌ ابن‌ عامر را به‌ تفصیل‌، همراه‌ با علل‌ آن‌، در كتابی‌ جداگانه‌ تألیف‌ كرده‌ بود و براساس‌ آن‌ تعلیم‌ می‌داد (نك‌ : ابوعمرو، 194؛ نیز نك‌ : ابن‌جزری‌، 1/ 210) و تلاشهای‌ او موجب‌ شد كه‌ قرائت‌ اهل‌ شام‌ جایگاه‌ خود را در میان‌ قرائات‌ هفتگانه‌ و دهگانۀ مشهور باز یابد (سیوطی‌، همانجا). اخفش‌ نزد هشام‌ بن‌ عمار، راوی‌ دیگر ابن‌ عامر، نیز حروف‌ ویژۀ روایت‌ او را فرا گرفته‌ بود (ذهبی‌، معرفة...، 1/ 248؛ ابن‌ جزری‌، 2/ 347).
اخفش‌ بجز قرائات‌ سبع‌، قرائات‌ شاذ و غریب‌، چون‌ «اختیار» ابوعبید قاسم‌ بن‌ سلاّم‌ (نك‌ : همانجا) را نزد استادان‌ فن‌ آموخته‌ بود. صوت‌ خوش‌ او در تلاوت‌ قرآن‌ مجید و حسن‌ ادای‌ وی‌ نیز مورد ستایش‌ قرار گرفته‌ است‌ (نك‌ : یاقوت‌، همانجا).
بیشتر مُقریان‌ نامدار دمشق‌ و بغداد در نیمۀاول‌ سدۀ4ق‌/ 10م‌ همچون‌ داجونی‌ كبیر ابوبكر محمد بن‌ احمد، ابوبكر نقاش‌ محمد بن‌ حسن بن‌ محمد موصلی‌ بغدادی‌، ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ حبیب‌ حصائری دمشقی‌، ابراهیم‌ بن‌ عبدالرزاق‌ انطاكی‌، و ابن‌ اخرم‌ ابوالحسن‌ محمد بن‌ نصر ربعی‌ دمشقی‌، مشهورترین‌ راوی‌ اخفش‌، از شاگردان‌ او به‌ شمار می‌آیند (اندرابی‌، 78؛ ذهبی‌، سیر، همانجا، معرفة، 1/ 248، 268، 287، 289-292، 294؛ ابن‌جزری‌، 1/ 16، 209-210، 2/ 77، 119-121، 270-271، 347).

مآخذ

ابن‌ جزری‌، محمد، غایة النهایة، به‌ كوشش‌ گ‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351- 1352ق‌/ 1932-1933م‌؛
ابوعمرو دانی‌، عثمان‌، التیسیر، به‌ كوشش‌ اتوپرتسل‌، استانبول‌، 1920م‌؛
اندرابی‌، احمد، قراءات‌ القراء المعروفین‌، به‌ كوشش‌ احمد نصیف‌ جنابی‌، بیروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛
بستانی‌؛
داوودی‌، محمد، طبقات‌ المفسرین‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد عمر، مصر، مكتبۀ وهبه‌؛
ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛
همو، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و دیگران‌، بیروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛
سیوطی‌، بغیة الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1384ق‌/ 1965م‌؛
طبرانی‌، سلیمان‌، المعجم‌ الصغیر، به‌ كوشش‌ عبدالرحمان‌ محمد عثمان‌، قاهره‌، 1388ق‌/ 1968م‌؛
یاقوت‌، ادبا؛
نیز:

EI2.

محمد رادمنش‌