بدرالدین قرافی

بَدْرُالدّينِ قَرافی‌، محمد بن‌ يحيی‌ بن‌ عمر بن‌ احمد بن‌ يونس‌ (رمضان‌ 939- رمضان‌ 1009/ آوريل‌ 1533- مارس‌ 1601)، قاضی‌ مالكی‌ و از نويسندگان‌ پر كار مصر. وی در خاندانی‌ اهل‌ علم‌ ــ كه‌ كسانی‌ چون‌ شمس‌الدين‌ قرافی‌ و قاضی‌ محمد بن‌ عبدالكريم‌ دميری از آن‌ برخاستند ــ متولد شد (نک‌ : بدرالدين‌، 181، 210). او خود دربارۀ تاريخ‌ تولد و چگونگی‌ نام‌گذاريش‌ گفته‌ است‌ كه‌ چون‌ در شب‌ قدر زاده‌ شد، او را بدرالدين‌ لقب‌ دادند (ص‌ 211).
بدرالدين‌ نزد بزرگان‌ زمان‌ خود همچون‌ پدرش‌ شمس‌الدين‌ يحيى، عبدالرحمان‌ اُجهوری، عبدالرحمان‌ تاجوری، زين‌الدين‌ بن‌ احمد جيزی، ناصرالدين‌ لِقانی‌، نجم‌الدين‌ غطی‌ و بهاءالدين‌ شِنْشَوری به‌ تحصيل‌ علم‌ پرداخت‌ (نک‌ : همو، 101-102، 117، 210؛ باباتنبكتی‌، 603؛ محبی‌، خلاصة ... ، 4/ 258؛ كتانی‌، 1/ 216) و با تواناييهای علمی‌ به‌ دست‌ آورده‌، يكی‌ از مراجع‌ زمان‌ خود گشت‌، و به‌ عنوان‌ شيخ‌ مالكيان‌ مصر، رياست‌ آنان‌ را برعهده‌ گرفت‌. او پس‌ از چندی به‌ سمت‌ قضای مالكيان‌ آن‌ ديار منصوب‌ شد (باباتنبكتی‌، محبی‌، همانجاها). وی در اين‌ سمت‌ نيز با نشان‌ دادن‌ قابليتهای خويش‌، حدود 50 سال‌ در قاهره‌ به‌ برپايی‌ احكام‌ و شرايع‌ پرداخت‌ و به‌ فضل‌ و عدل‌ ستوده‌ شد (محبی‌، همان‌، 4/ 259؛ خفاجی‌، 2/ 104). بدرالدين‌ قرافی‌ در قاهره‌ درگذشت‌ و پس‌ از آنكه‌ در جامع‌ ازهر بر او نماز گزاردند، در همان‌ ديار به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (نک‌ : محبی‌، همان‌، 4/ 262).

آثار

بدرالدين‌ آثار بسياری تأليف‌ كرده‌ است‌ كه‌ بسياری از آنها بر جا مانده‌اند:

الف‌ ـ چاپی‌

1. توشيح‌ الديباج‌، كه‌ ذيلی‌ است‌ بر الديباج‌ المذهبِ ابن‌ فرحون‌ و مشتمل‌ بر شرح‌ احوال‌ علمای مالكی‌ از اواخر سدۀ 8ق‌ تا زمان‌ مؤلف‌ است‌ (نک‌ : ص‌ 36)؛ 2. القول‌ المأنوس‌ بتحرير ما فی‌ القاموس‌، كه‌ حاشيه‌ای بر القاموس‌ المحيط فيروزآبادی است‌. اين‌ اثر در 970ق‌ تأليف‌ شده‌، و بخشهايی‌ از آن‌ در حاشيۀ القاموس‌ در بولاق‌ (1301ق‌) منتشر گرديده‌ است‌. چاپ‌ دوم‌ آن‌ باز همراه‌ القاموس‌ در قاهره‌ (1344ق‌) صورت‌ گرفته‌ است‌.

ب‌ ـ خطی‌

1. احكام‌ التحقيق‌ باحكام‌ التعليق‌، در باب‌ عقود كه‌ نسخی‌ از آن‌، در كتابخانه‌های خديويه‌ و رباط موجود است‌ (خديويه‌، 7/ 248؛ GAL, S, II/ 436). 2. بهجة النفوس‌ فی‌ المحاكمة بين‌ الصحاح‌ و القاموس‌، در علم‌ لغت‌ كه‌ نسخه‌های آن‌ در كتابخانة كوپريلی‌ استانبول‌ (نک‌ : كوپريلی‌، 2/ 561) و احمديۀ تونس (GAS, VIII/ 224) وجود دارد. 3. تحرير القول‌ الشاف‌، دربارۀ حديث‌ فضل‌ آيةالكرسی‌ كه‌ بروكلمان‌ به‌ وجود نسخه‌ای از آن‌ درموصل‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ (GAL, S، همانجا). 4. تحقيق‌ الابانة فی‌ صحة اسقاط ما لم‌ يجب‌ من‌ الحضانة (برای نسخ‌ خطی‌ آن‌، نک‌ : خديويه‌، نيز GAL, S، همانجاها). 5. توالی‌ المنح‌ فی‌ اسماء الثمار النخل‌ و رتبة البلح‌، كه‌ نسخه‌ای از آن‌ در رباط نگهداری می‌شود (نک‌ : بخيت‌، 3/ 52). 6. الجواهر المنتثرة فی‌ هبة السيد لام‌ الولد و المدبرة، در موضوع‌ فقهیِ هبه‌ كه‌ نسخ‌ بسياری از آن‌ در كتابخانة خديويه‌ (خديويه‌، همانجا)، و مجموعة گَرِت‌ (نک‌ : حتی‌، شم‌ 1836، به‌ خط خود مؤلف‌)، موجود است‌. 7. الدرر المنيفة فی‌ الفراغ‌ عن‌ الوظيفة، كه‌ نسخه‌هايی‌ از آن‌ در كتابخانة خديويه‌ (خديويه‌، 7/ 247)، و رباط (نک‌ : بخيت‌، 3/ 53) وجود دارد. 8. درر النفائس‌ فی‌ شان‌ الكنائس‌ (برای نسخۀ خطی‌، نک‌ : خديويه‌، 7/ 248).
بدرالدين‌ چند رسالۀ ديگر نيز در زمينه‌های فقه‌ و حديث‌ داشته‌ است‌ (نک‌ : ازهريه‌، 2/ 346؛ خديويه‌، 3/ 166، 7/ 58؛ فهرس ... ، 6/ 348؛ نيز برای آثار منسوب‌، نک‌ : باباتنبكتی‌، 603؛ بغدادی، 2/ 102).
كتانی‌ از صورت‌ اجازه‌ای از بدرالدين‌ قرافی‌ كه‌ فهرستی‌ از برخی‌ آموخته‌های وی در آن‌ ثبت‌ بوده‌ است‌، ياد كرده‌ كه‌ به‌ طريق‌ مكاتبه‌، اجازة روايت‌ آنها را به‌ قصار فاسی‌ داده‌ بوده‌ است‌ (همانجا؛ برای شعر او، نک‌ : محبی‌، نفحة ... ، 4/ 560، خلاصة، 4/ 261-262).

مآخذ

ازهريه‌، فهرست‌؛
باباتنبكتی‌، احمد، نيل‌ الابتهاج‌، به‌ كوشش‌ عبدالحميد عبدالله‌ هرامه‌، طرابلس‌، 1409ق‌/ 1989م‌؛
بخيت‌، محمد عدنان‌ و ديگران‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية المصورة، عمان‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛
بدرالدين‌ قرافی‌، محمد، توشيح‌ الديباج‌ و حلية الابتهاج‌، به‌ كوشش‌ احمد شتيوی، بيروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛
بغدادی، ايضاح‌؛
خديويه‌، فهرست‌؛
خفاجی‌، احمد، ريحانة الالباء، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1386ق‌/ 1967م‌؛
فهرس‌ مخطوطات‌ جامعة الملك‌ سعود، رياض‌، 1404ق‌/ 1984م‌؛
كتانی‌، عبدالحی‌، فهرس‌ الفهارس‌ و الاثبات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛
كوپريلی‌، خطی‌؛
محبی‌ دمشقی‌، محمدامين‌، خلاصة الاثر، قاهره‌، 1284ق‌؛
همو، نفحة الريحانة، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1389ق‌/ 1969م‌؛
نيز:

GAL,S;
GAS;
Hitti, Ph. K. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938.
فرامرز حاج‌منوچهری