بدخشی

بَدَخشی، تخلص دو شاعر سدۀ 9ق/ 15م در سرزمین خراسان قدیم. با آنکه این دو شاعر در عصر خویش از شاعران برجستۀ درباری به شمار می‌رفته، و از احترام ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند، دربارۀ زندگی آنان اطلاعات دقیق و جامعی دردست نیست؛ ﺣﺘﻰ برخی از تذکره‌نویسان آن دو را یک تن پنداشته، و در شرح احوال آنان به راه خطا رفته‌اند (ﻧﻜ : مدرس، 1/ 240؛ دائرة‌المعارف...، 4/ 103). آنچه موجب تمییز زندگی‌نامۀ این دو شاعر از یکدیگر می‌گردد، یکی شخصیتهای حکومتیِ معاصر آنان، یعنی الغ‌بیگ و امیر علیشیر نوایی است که هر یک از این شاعران به دربار یکی از آن دو منتسب بوده‌اند و دیگر رساله‌ای است در معما (ﻧﻜ : دنبالۀ مقاله).

‌1. ملامحمد بدخشی

در برخی از تذکره‌ها از او با نام حمید بدخشی نیز یاد شده است (آفتاب رای،1/ 105؛ علی حسن‌خان، 56). تاریخ ولادت و وفات او معلوم نیست. همین قدر می‌دانیم که معاصر امیر علیشیر نوایی است و مدت 30 سال ملازم درگاه او بوده، و با بهره‌مندی از عنایتهای او در آسایش و آرامش، روزگار گذرانده است (میرخواند، 7/ 280؛ خواندمیر، حبیب‌السیر، 4/ 347؛ فصلی...، 57؛ ایرانیکا، III/ 362).
‌اصل وی از قریۀ اشکمیش یا اشکمش از قرای قندز (قندوز کنونی) از توابع خراسان قدیم بوده است (ﻧﻜ : علیشیر،95؛ رازی، 2/ 101؛ بابر، 181) و از آنجا که اشکمیش از قرای بدخشان محسوب نمی‌شده، روشن نیست که شاعر، از چه روبدخشی تخلص می‌کرده است (ﻧﻜ : همانجا). بدخشی مدتی در این روستا به تحصیلات مقدماتی پرداخت، سپس برای تکمیل معلومات خود به هرات رفت، در حین تحصیل از غایت خوش طبعی به «لوندی و رندی» افتاد و در کوچه و بازار بی‌دستار و بی‌پای‌افزار گردش می‌کرد تا آنکه سرانجام لطف الهی او را از وادی گمراهی به راه راست آورد و توفیق توبه نصیب او شد (علیشیر،همانجا).
‌به گزارش تذکره‌نویسان، بدخشی، شاعری خوش‌گفتار و شیرین کلام، و در رسایی سخن و حسن خلق و طبع لطیف کم‌نظیر بوده است (میرخواند، نیز خواندمیر، همانجاها). وی افزون بر سرودن شعر در قالبهای گوناگون، به نظم معما و گرد آوردن قواعد این فن نیز همت گماشته، و رساله‌ای در قواعد معما نوشته (همانجا) که در میان مردم عصر او مشهور بوده است (علیشیر، بابر، همانجاها؛ نصرآبادی،508 ). ظهیرالدین محمد بابر معماهای او را خوب نمی‌داند، ولی به خوش صحبتی او اشاره می‌کند و می‌نویسد که ملامحمد بدخشی مدتی در شهر سمرقند ملازم وی بوده است (همانجا). معماهایی از این شاعر دز تذکرۀ نصرآبادی موجود است (همانجا). دائرة‌المعارف آریانا که سرگذشت او را با سرگذشت بدخشی سمرقندی، شاعر دربار الغ‌بیگ آمیخته است، سال وفات وی را 929ق/ 1523م ذکر می‌کند (همانجا) که قابل اعتماد نیست.

‌2. ملک‌الشعرا مولانا بدخشی سمرقندی

برخی از معاصران نام او را محمد دانسته‌اند (خیام‌پور، 125؛ لغت نامه...) که مورد تردید است، زیرا در هیچ یک از تذکره‌های معتبر فارسی او را بدین نام نخوانده‌اند. ملا بدخشی در شهر سمرقند می‌زیست و در دربار الغ‌بیگ کورگان (796-853ق/ 1394-1449م) حاضر می‌شد و قصیده‌هایی در مداح او می‌سرود. الغ‌بیگ نیز به او التفات داشت و بزرگان و شاعران سمرقند او را در سخنوری استاد می‌دانستند (ﻧﻜ : دولتشاه، 1316؛ خواندمیر، حبیب‌السیر، 4/ 38؛ علیشیر، 19؛ زنوزی، 2/ 84؛ احمد هاشمی، 319؛ واله، 2؛ آذر، 342؛ هدایت، 1/ 197؛ ایرانیکا، همانجا). اوحدی ضمن تأکید بر استادی بدخشی در «جمیع مراتب سخن»، او را در قصیده‌سرایی «از بی‌بدیلان زمان» می‌خواند و به قصیده‌ای با ردیف «آفتاب» به عنوان شاهدی بر توانایی و لطف طبع شاعر استناد می‌جوید (ص 205). دیوان بدخشی را دیوانی مشهور، در دریار سمرقند دانسته‌اند (دولتشاه، زنوزی، همانجاها؛ نیز: آقابزرگ، 9(1)/ 128).

‌مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، بمبئی، 1277ق؛ آفتاب‌رای لکهنوی، ریاض‌العارفین، به کوشش حسام‌الدین راشدی، تهران، 1355ش/ 1976م؛ آقابزرگ، الذریعة؛ احمدعلی هاشمی سندیلوی، مخزن‌الغرائب، به کوشش محمدباقر، لاهور، 1968م؛ اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، عرفات‌العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شمـ 5324؛ بابر، ظهیرالدین محمد، بابرنامه، ترجمۀ آنت بوریج؛ لندن، 1971م؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1353ش؛ همو، فصلی از خلاصة‌الاخبار، به کوشش گویا اعتمادی، تهران، 1345ش؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1372ش؛ دائرة‌المعارف آریانا، کابل، 1341ش/ 1962م؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة‌الشعراء، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1338ش؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1340ش؛ زنوزی، محمدحسن، ریاض‌الجنة، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز،علی حسن‌خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجید، کلکته، 1295ق؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1323ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا، مدرس، محمدعلی، ریحانة‌الادب، تبریز، 1346ش؛ میرخواند، محمد، روضة‌الصفا، تهران،1339ش؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، تهران، 1317ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض‌الشعراء، میکروفیلم کتابخانۀ ملی ملک، ﺷﻤ4301 ؛هدایت، محمود، گلزار جاویدان، تهران، 1353ش؛ نیز:

Iranica.
ملیحه مهدوی