ابن باطیش

اِبْنِ باطيش‌، عمادالدين‌ ابوالمجد، اسماعيل‌ بن‌ هبةالله‌ بن‌ سعيد موصلی‌ (575-655 ق‌/ 1179-1257 م‌)، فقيه‌ و محدث‌ شافعی‌. مورخان‌ كنيه‌ و نام‌ پدر و جد وی‌ را به‌ اختلاف‌ ياد كرده‌اند. ابن‌ فوطی‌ يك‌ بار وی‌ را ابومحمد اسماعيل‌ بن‌ ابی‌ البركات‌ بن‌ ابی‌ الرضا (2/ 684) و بار ديگر اسماعيل‌ بن‌ هبةالله‌ بن‌ سعيد نام‌ برده‌ است‌ (2/ 692) و يونينی‌ نام‌ پدر وی‌ را عبدالله‌ (1/ 54) و اسنوی‌ نام‌ جد وی‌ را سعد (1/ 275) آورده‌ است‌. ابن‌ باطيش‌ در موصل‌ زاده‌ شد (يونينی‌، 1/ 54)، برای‌ تحصيل‌ به‌ بغداد رفت‌ و در نظاميۀ آن‌ شهر ادبيات‌، اصول‌، فقه‌ شافعی‌ و نيز فقه‌ ديگر مذاهب‌ را آموخت‌. وی‌ در بغداد از جمال‌الدين‌ ابوالفرج‌ بن‌ جوزی‌، ابن‌ سكينه‌ و ديگران‌، در حلب‌ از حنبل‌ (صفدی‌، 9/ 234؛ ذهبی‌، العبر، 3/ 275)، در دمشق‌ از كندی‌ و در حران‌ از عبدالقادر حافظ (صفدی‌، همانجا) استماع‌ حديث‌ كرد. ابن‌ باطيش‌ پس‌ از بازگشت‌ به‌ موصل‌ در مدرسۀ بدريه‌ به‌ عنوان‌ مُعيد (كسی‌ كه‌ درس‌ استاد را برای‌ طالبان‌ علم‌ تكرار می‌كرد) به‌ كار پرداخت‌ و ادارۀ كتابخانۀ آن‌ را نيز به‌ عهده‌ گرفت‌ (ابن‌ فوطی‌، 2/ 694). چندی‌ نيز در نوريّۀ حلب‌ به‌ تدريس‌ مشغول‌ شد (ذهبی‌، سير، 23/ 319) و سرانجام‌ در همانجا درگذشت‌ (يونينی‌، 1/ 54). ابن‌ فوطی‌ (2/ 694) تاريخ‌ وفات‌ او را 640 ق‌ نوشته‌ است‌.
ابن‌ باطيش‌ از بزرگان‌ علما و محدثين‌ شافعی‌ و در علم‌ حديث‌ و رجال‌ استاد بود و از ساير علوم‌ زمان‌ خود نيز بهره‌ داشت‌. گروهی‌ چون‌ دمياطی‌، ابن‌ توزی‌ و ديگران‌ از وی‌ روايت‌ كرده‌اند (ذهبی‌، سير، همانجا).
آثار ابن باطیش: 1. المغنی‌ فی‌ لغات‌ المهذب‌ و رجاله‌ (همانجا)، يـا المغنی‌ فی‌ غريب‌ المهذب‌ (همو، العبر، 3/ 275؛ نيز نک‌ : جواد، 18). به‌ گفتۀ زركلی‌ نسخه‌ای‌ خطی‌ از اين‌ كتاب‌، مورخ‌ 618 ق‌، در كشور سعودی‌ موجود است‌ (1/ 328)؛ 2. التمييز و الفصل‌ بين‌ المتفق‌ فی‌ الخط و النقط و الشكل‌، نسخۀ خطی‌ مجلد چهارم‌ اين‌ كتاب‌ كه‌ در 765 ق‌/ 1363 م‌ در 122 برگ‌ با خط زيبايی‌ نوشته‌ شده‌، در مكتبة الازهريه‌ موجود است‌ (سيد، 2(3)/ 118) و به‌ نقل‌ زركلی‌، عبدالحفيظ منصور در تونس‌ آن‌ را آمادۀ چاپ‌ و نشر كرده‌ است‌ (همانجا) و نسخۀ خطی‌ مجلد پنجم‌ آن‌ كه‌ شايد به‌ خط خود مؤلف‌ در 635 ق‌/ 1237 م‌ در حلب‌ نوشته‌ شده‌ باشد، در كتابخانۀ العبدلية الصادقية تونس‌ موجود است‌ (سيد، همانجا). از ديگر آثار او طبقات‌ الشافعية و مشتبه‌ النسبة (ذهبی‌، سير، همانجا) و كشف‌ المهمات‌ فی‌ شرح‌ الابيات‌ را نام‌ برده‌اند. وی‌ كتاب‌ اخير را به‌ اتابك‌ طغرل‌بك‌ (د 631 ق‌/ 1233 م‌) تقديم داشته است (GAL, S, I/ 597-598). كتابهای‌ ديگری‌ چون‌ مزيل‌الشبهات‌ فی‌ اثبات‌ الكرامات‌ و تاريخ‌ الموصل‌ (حاجی‌ خليفه‌، 307، 1660) را نيز به‌ وی‌ نسبت‌ داده‌اند كه‌ از آنها اثری‌ در دست‌ نيست‌. ابن‌ باطيش‌ طبع‌ شعر نيز داشت‌ و نمونه‌هايی‌ از شعر او در منابع‌ نقل‌ شده‌ است‌ (ابن‌ فوطی‌، 2/ 694؛ صفدی‌، 9/ 235).

مآخذ

ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن احمد، تلخيص‌ مجمع‌ الآداب‌، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، 1963 م‌؛
اسنوی‌، عبدالرحيم‌ بن‌ حسن‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ الجوزی‌، بغداد، 1390 ق‌/ 1970 م‌؛
جواد، مصطفی‌، مقدمه‌ بر تكملۀ اكمال‌ الاكمال‌ ابن‌ صابونی‌؛
بغداد، 1377 ق‌/ 1957 م‌؛
حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛
ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عواد معروف‌ و محيی‌ هلال‌ السرحان‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛
همو، العبر، به‌ كوشش‌ ابوهاجر محمد السعيد، بيروت‌، 1405 ق‌؛
زركلی‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1984 م‌؛
سيد، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1959 م‌؛
صفدی‌، خليل‌ بن ابیک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ ی‌. فان‌اس‌، بيروت‌، 1393 ق‌؛
يونينی‌، موسی‌ بن محمد، ذيل‌ مرآة الزمان‌، حيدرآباد دكن‌، 1374 ق‌؛
نيز:

GAL, S
قهار مقيمی‌