حزین، دعا

حَزین، دُعا، مناجاتی مختصر، در حدود 200 کلمه، منسوب به امام زین‌العابدین (ع) که در منابع ادبیات دعایی شیعه، خواندن آن پس از نماز شب توصیه شده است. در این دعا فرد از ناتوانی خویش در وفای به عهد الٰهی شکوه، و با خدا چونان «تنها دادرس» مناجات می‌کند.
کهن‌ترین منبع این دعا، مصباح‌المتهجد شیخ طوسی (د 460ق / 1068 م) است. شیخ طوسی دعا را با یادکرد نام، و بدون آنکه از انتسابش به فرد خاصی سخن بگوید، می‌آورد (ص 163-164). نخستین فردی که از انتساب دعا به امام زین‌العابدین (ع) سخن گفته، حسن بن فضل طبرسی (د ح 570 ق / 1174 م) در مکارم الاخلاق است (ص 295-296). این دعا در هیچ‌یک از مستدرکاتی که پیش از دوران معاصر بر صحیفۀ سجادیه نوشته شده، نیامده، و تنها در دوران معاصر در میان این قبیل آثار جای گرفته است (نک‌ : امین، 125-126). فصیح‌ترین تحریر دعا، در مفتاح الفلاح شیخ بهایی بازتاب یافته (ص 260-262)، و البته تحریر منقول در المصباح کفعمی (ص 54)، مبنای نقلهای متأخر قرارگرفته است.
مضامین اندوه‌بار مناجات، با نام‌گذاری آن تناسبی کامل دارد. نام دعا از چند جهت یادآور روایتی کهن در آثار شیعی است. برپایۀ این روایت ــ که گاه در شمار احادیث قدسی نیز نقل شده است ــ خدا به عیسى (ع) امر می‌کند که باید او را «چونان غریقی حزین و بی‌فریادرس بخواند» (کلینی، 8 / 138). بدین‌سان، دو تشابه میان مضمون دعا و روایت به نظر می‌رسد: یکی حزن و اندوهی که در روایت شایستۀ دعاکنندگان شمرده شده، و در نام و در مضامین دعا دیدنی است؛ و دیگر، توجه بدین معنا در هر دو، که دعا باید ندای دادخواهی باشد که امید از همگان بریده است. بدین‌سان، در این دعا پیوند میان چند مفهوم وجودی بنیادین را در فرهنگ شیعی می‌توان بازشناخت؛ مفاهیمی همچون حزن و رنج انسان، تنهایی وی و قطع امیدش از همگان، و پناه‌جویی از خدا در این مقام.
شیخ بهایی برخی از عبارات مشکل این دعا را شرح کرده (ص 263 بب‌ ( و ابن فهد حلی (د 841 ق / 1437م) با قرائتی خاص از یک فقرۀ آن، کوشیده است تا به حکمت روایت مشهور «الدعاء سلاح المؤمن» راه جوید (ص 192-193؛ برای روایت، نک‌ : کلینی، 2 / 468). طریحی نیز برای توضیح دیدگاه خویش دربارۀ معنای کلمه‌ای، به عبارتی از این دعا استشهاد کرده است (4 / 61).

مآخذ

ابن فهد حلی، احمد، عدة الداعی، به کوشش احمد موحدی قمی، قم، مکتبة وجدانی؛ امین، محسن، مستدرک بر الصحیفة السجادیة، بیروت، 1985م؛ شیخ بهایی، محمد، مفتاح الفلاح، بیروت، مؤسسة اعلمی؛ طبرسی، حسن، مکارم الاخلاق، به کوشش محمد حسین اعلمی، بیروت، 1392ق / 1972م؛ طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، به کوشش محمود عادل، قم، 1408ق؛ طوسی، محمد، مصباح المتهجد، بیروت، 1411ق / 1991م؛ کفعمی، ابراهیم، المصباح، بیروت، 1403ق / 1983م؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1365ش.

فرهنگ مهروش