ابوالعز قلانسی

اَبوالْعِزَّ قَلانِسی، محمد بن حسین بن علی بن بُندار (435- شوال 521 ق / 1044 ـ اكتبر 1127 م)، مقری نامدار واسط و مؤلف آثاری در قرائت. وی درعلوم مختلف چون قرائت و فقه دست داشت. ابوالعز قرائت را نزد ابوعلی غلام هرّاس و ابوالقاسم هذلی فراگرفت (ذهبی، معرفة، 1 / 384). وی همچنین از ابوالحسن ابن مخلد، ابوالحسین ابن نقور، عبدالله بن محمد صریفینی، ابوجعفر ابن مسلمه و حسن بن احمد غندجانی حدیث شنید‌ (سلفی، 51- 52؛ ابن نقطه، 1 / 51) و نزد ابواسحاق شیرازی نیز فقه آموخت (سبكی، 6 / 97).
ابوالعز كه احتمالاً قسمت عمدۀ عمرش را در واسط گذراند، ‌در 461 ق در سفر به بغداد به قریۀ اوانا رفت و قرائت عاصم را نزد ابوالفوارس محمد بن عباس اوانی فرا گرفت. او یكی از مشایخ بزرگ در علوم قرآنی بود و در آشنایی به علل، غوامض و طرق قرائت تسلط وافر داشت (سلفی، 51؛ ذهبی، همانجا)، چنانكه عمادالدین كاتب (4(1) / 352) وی را در قرائت یگانۀ زمان خویش می‌خواند وابن‌اثیر با طرح وجود مجدِّدی در هر سده او را در این علم مجدد قرن خود می‌داند (12 / 223).
ابوالعز مدتها مصدر اقراء در واسط بود وطالبان جهت فراگیری دانش از اقصی نقاط نزد او می‌آمدند (ابن جوزی، 10 / 8؛ ابن جزری، غایة، 2 / 128). در میان شاگردان وی به نام بزرگان چون ابوالعلاء همدانی، سبط خیاط، ابوالكرم شهرزوری، ابوبكر عبدالله بن منصور باقلانی و علی بن عساكر بطایحی برمی‌خوریم (ذهبی، ابن جزری، همانجاها؛ ابن حجر، 5 / 145). معروف است كه ابوالعز در قبال آموزش قرائت، از طالبان اجرت طلب می‌كرد و ازاین‌رو برخی از وی دوری كرده، به درسش حاضر نمی‌شدند، چنانكه ابوجعفر ابن قاص كه برای یادگیری نزد او رفته بود، به همین سبب از شاگردی وی چشم پوشید (نك‌ : ذهبی، سیر، 19 / 498، به نقلل از ابن نجار).
چنانكه كه گذشت ابوالعز در حدیث نیز دست داشت و خمیس حوزی تبحر وی را در نقل و فهم حدیث ستوده (سلفی، 52) و ابن نقطه او را ثقه دانسته است (همانجا). در مورد مذهب ابوالعز، گرچه سبكی (6 / 97- 98) او را در شمار شافعیان آورده، ولی عبدالوهاب انماطی به او نسبت رفض داده است (ابن جوزی، همانجا)، اما سمعانی با تمسك به ابیاتی از خود وی كه در مدح و فضیلت شیخین و عثمان است،‌این نسبت را مردود شمرده است (نك‌ : عمادالدین، 4(1) / 353). شاید بتوان گفت كه ابیات مزبور از روی تقیه گفته شده است (نك‌ : ذهبی، میزان، 3 / 525).

آثـار

1. ارشاد المتبدی و تذكرة المنتهی، ‌كتابی است مختصر در قرائات دهگانه كه ابن جزری اسانید‌آن را عالی دانسته است (همانجا). همو از این اثر در سراسر كتاب النشر، سود برده و در مقدمه، طرق دسترسی خود به آن را نشان داده است ( النشر، 1 / 86-87). جزری جایگاه این تألیف مختصر را نزد عارقیان همچون التیسیر ابوعمرو دانی دانسته است (غایة، همانجا). ابومحمد عبدالله واسطی (740 ق) در تألیفی با عنوان الكنز فی القراءات العشر بین ارشاد ابوالعز و التیسیر ابوعمرو دانی جمع كرده است (نك‌ : ظاهریه، مجامیع، 1 / 164). نسخه‌های متعددی از ارشاد در كتابخانه‌های مختلف، از جمله در طلعت قاهره، موزۀ بریتانیا و ظاهریه نگهداری می‌شوند (نك‌ : سید، 228؛ ریو، شم‌ ‌86؛ ظاهریه، علوم قرآنی، خیمی، 1 / 303؛ برای دیگر نسخ، نك‌ : الفهرس الشامل، 1 / 102-104). 2. الكفایة الكبرى، در قرائات عشر، كه نسخه‌های خطی آن در كتابخانه‌های ظاهریه (ظاهریه، همان، 1 / 445) و موزۀ توپكاپی استانبول (TS، شم‌ ‌1639) موجود است. این اثر كه از نظر حجم از كتاب پیشین بزرگ‌تر است، در زمرۀ منابعی است كه ابن جزری علاوه بر النشر (1 / 87) در غایة النهایة نیز از آن سود جسته و درجای جای این كتاب با اختصار «ف» از آن نقل می‌كند (نك‌ : غایة، 1 / 3، جم‌ ) ریو در 1894 م، نسخه‌ای بی‌نام را دركتابخانۀ گوتا به عنوان ارشاد معرفی كرده است (ریو، 49؛ قس: پرچ، شم‌ ‌549)، اما بروكلمان نسخۀ مزبور را نسخه‌ای از الكفایة دانسته است (GAL, S, I / 723)، با توجه به آغاز نسخۀ یاد شده و مقایسۀ آن با نسخۀ الكفایة در كتابخانۀ ظاهریه، نظر بروكلمان پذیرفتنی می‌نماید. در فهرست كتابخانۀ وین نیز (فلوگل، شم‌ ‌1627) نسخه‌ای با عنوان رسالة فی القراءات الثلاث معرفی شده كه بر اساس اطلاعات داده شده، می‌تواند نسخه‌ای از ارشاد باشد.

مآخذ

ابن اثیر، مبارك بن محمد، جامع الاصول، به كوشش محمد حامد فقی، 1404 ق / 1984 م؛
ابن جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351 ق / 1932 م؛
همو، النشر فی القراءات العشر، به كوششش علی محمد ضباع، قاهره، كتابخانۀ مصطفی محمد؛
ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، حیدرآباد دكن، ‌1358 ق؛
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1329 ق؛
ابن نقطه، محمد بن عبدالغنی، التقیید، حیدرآباد دكن، 1403 ق / 1983 م؛
ذهبی، محمد ابن احمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405 ق؛
همو، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمد سید جادالحق، قاهره، 1387 ق / 1967 م؛
همو، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382 ق / 1963 م؛
سبكی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیة الكبرى، قاهره، مطبعۀ عیسی البابی؛
سلفی، احمد ابن محمد، سؤالات الحافظ السلفی لخمیس الحوزی، به كوشش مطاع طرابیشی، دمشق، 1396 ق / 1976 م؛
سید، فؤاد، «نوادر المخطوطات فی مكتبة طلعت»، مجلة معهد المخطوطات العربیة، ج 3(1)، قاهره، 1376 ق / 1957 م؛
ظاهریه، خطی؛
عمادالدین كاتب، محمد، خریدة القصر، به كوشش محمد بهجة اثری، بغداد، 1973 م؛
الفهرس الشامل للتراث العربی الاسلامی المخلوط، علوم قرآنی، عمّان، 1987 م؛
نیز:

Flügel, G., Die arabischen, persischen, türkischen Handschriften ... zu Wien, Wien, 1863-1867;
GAL, S;
Pertsch;
Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894;
TS.

فرامرز حاج‌منوچهری